“Tais iha relasaun ho ema, kultura Timor ninian tais ne'e sai hanesan elementu immatetriál ne'ebé iha relasaun ho kultura no ema”, dehan Manuel Ximenes Smith, iha Salaun Novo Turizmu Dili, Lesidere, segunda (28/02).
Tanba Tais ne'e produz husi ema ne'ebé moris ho ema nomós mate ho ema, tanba hatene katak ema produz tais ne'e ho sira-nia matenek ne'ebé la ho estudu klean maibé sira produz materiál prima ne’ebé uza ba produz tais.
Ho Tais ne’ebé hetan ona rekoñesimentu iha UNESCO hanesan Patrimóniu Kulturál Immateriál. Nune’e tais moris ho ema no mai ho ema tanba nia ezisténsia tomak hodi prosesu barlakeadu, festeza seremónia kulturál hodi halo atividade kulturál ne'ebé relasaun ema ho natureza hodi hetan matak malirin.
Iha mós parte importante datoluk ne’ebé identifika mak tais ne'e sei la lakon maibé sei hamutuk ho ema bainhira mate mak foin hotu.
Haree ba ezisténsia tais ho valór kulturál ass mak Sekretáriu Estadu Arte no Kultura (SEAK) propoin ba Komité Nasionál Patrimóniu Kulturál Immaterál (KNPKI) fó importansia ba tais hodi ba rejista iha UNESCO Paris.
Iha tinan 2019 Governu estabele KNPKI iha loron 23 fulan-abril hetan apoiu tomak husi The United States Agency for International Development (USAID) Turizmu ba ema hotu hamutuk ho soru na'in sira kona ba produz tais origjnál.
Maibé iha difikuldade ne'ebé sira enfrenta mak la iha materiál prima, kabas ne'ebé orijinál no menus vontade husi joven sira atu aprende soru tais.
KNPKI estabelese iha Governu daualun ne'ebé lidera husi SEAK ho liña ministeriál sira hanesan Ministériu Turizmu Komersiu Industria (MTKI), Konsellu Imprensa no UNESCO inklui Parseiru dezenvolvimentu sira hanesan Timor Aid no Fundasaun Alola, USAID no UN Woman turizmu ba ema hotu.
Nune’e iha loron 16 marsu 2021 primeiru proposta husi SEAK haruka proposta ba UNESCO Paris no iha 14 dezembru 2021 hetan aprovasaun husi UNESCO Paris katak Tais hanesan patrimóniu kulturál immaterial orijinál iha momentu Timor mak sai na'in ba tais.
Tais Timor hetan husi 139 país hodi hetan nomeasaun ba tais nu'udar patrimóniu kulturál immateriál iha mundu maibé Timor seidauk koñese didi’ak.
Ho ida ne'e mak Komité Nasional PKI hamutuk parseiru dezenvolvimentu servisu maka’as hodi sensibiliza katak tais ne'e hanesan soberania nasionál. (*)
