Tempotimor (Díli)-Primeiru Ministru Taur Matan Ruak deklara nia entrega kargu PM ba Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lu Olo hodi deside.

Tempotimor (Dili) - Hafoin hasoru malu ho Prezidente da Republika, Dr. Francisco Guterres 'Lu Olo' iha palasiu Pewzidensial Aitarak laran Dili, Primeiru Ministru VIII Governu konstitusional, Taur Matan Ruak, deklara offisialmente, Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) ne' ebe forma husi CNRT, PLP no KHUNTO la ejisti ona, hafoin Bankada CNRT iha koligasaun AMP nia laran vota kontra no vota absteinsaun hodi rezulta jeneralidade Lei OJE 2020 Xumba iha Parlamentu Nasional. Mai ita sani hamutuk deklarasaun kompletu husi Primeiru Ministru Taur Matan Ruak :

Tempotimor (Dili)-Jogadas politika iha Parlamentu Nasionál (PN) hamonu ona Timor Leste iha risku nia laran. Koligasaun Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) ne’ebé fila kotuk ba malu sai kauza prinsipal. Proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2020 ne’ebé governu AMP aprezenta ikus mai la pasa.

Atu bele solusiona problema ne’e, iha senariu balun ne’ebé bele akontese, no eleisaun antesipada ne’ebé molok ne’e ema balun koalia, sai nu’udar dalan ikus liu ne’ebé Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lu Olo bele tetu no foti.

Konstituisaun RDTL ne’ebé sai mata-dalan ba lalaok estadu, maske la fó interpretasaun klaru no serteza, maibé oferese mós obsaun balun ne’ebé Xefe Estadu bele foti.

Mosu hanoin balun atu PR Lu Olo dezolve PN bazeia ba Konstituisaun RDTL artigu 86 alineia F. Iha alineia refere hatete: “Hakotu Parlamentu Nasional, iha kazu krize boot institusional nian ne’ebé labele iha formasaun governu ka aprovasaun Orsamentu Jeral Estadu nian, iha tempu naruk liu loron neen-nolu, bainhira rona tiha ona partidu politiku sira ne’ebé hetan asentu iha Parlamentu Nasionál, no rona Konsellu Estadu, iha tempu ne’ebé laiha kdasar juridiku atu hala’o disolusaun, tenke haree tuir artigu 100”.

Perspetiva seluk, bele refere mós ba Konstituisaun RDTL artigu 108 kona-ba Governu nia Programa; artigu 109 kona-ba Apresiasaun ba Governu nia Programa; artigu 110 kona-ba Husu Votu Konfiansa; artigu 111 kona-ba Mosaun Sensura; no artigu 112 kona-ba Demisaun Governu.

Ba kestaun ne’e, politiku-nain ida Avelino Coelho hatete, iha senariu balun ne’ebé bele akontese ba situasaun atual.

Senariu dahuluk, Avelino dehan, maske OJE 2020 la pasa mós governu AMP bele iha obsaun atu aprezenta tan proposta OJE ida.

“Governu bele funsiona ho orsamentu duadesimu par depois prepara fila fali Orsamentu Jeral ida, bele aprezenta fila fali (ba PN) iha Outubru. Kona-ba orsamentu duadesimu dura fulan rua-rua, entaun governu tenke ba fali Parlamentu Nasionál atu husu tan orsamentu duadesimal. Ne’e perspetiva ida,” deklara Avelino ba Tempotimor.com, foin lalais.

Kona-ba Konstituisaun artigu 86 alineia “f”, Avelino esplika artigu ne’e ninia esplikasaun abstratu hela, tanba se liga ba artigu 100. Tanba ne’e intrepresaun artigu 86 ne'e labele aplika ba situasaun agora.

“Alineia F (artigu 86) halo mós referensia ba artigu 100. Depois de governu aprezenta nia programa tinan lima, aprezenta orsamentu primeiru ba segundu orsamentu la liu, entaun governu uza ona orsamentu duadesimu, entaun laiha ona dalan ba dezolve Parlamentu (Nasionál),” dehan Avelino.

Nia esplika liu tan katak, se PR atu utuliza artigu 86, iha ona interpretasaun rua. Ida loke dalan, ida la loke dalan, depende interpretasaun jurista sira.

Maibé, tuir Avelino nia interpretasaun, artigu 86 alineia “f” la aplika ba OJE ne'ebé sumba hafoin tinan rua (2) ka tolu (3) governasaun, so ba de’it governasaun tinan ida.

“Maibé konfome mós ba jurista sira seluk nia interpretasaun diferente. Depende ba teoria interpretasaun konstitusional ne'ebé ita uza, tanba ita-nia lei ne’e komplikadu demais, laiha lejislasaun komplementar ne'ebé hakle’an tuir dispozisaun jeral. Ita-nia lakunas mak ne’e.”

Senariu ikus liu, tuir Avelino mak PR bele konvoka eleisaun antesipada.

“Maibe ne'e interpretasaun hela, tanba ida ne'e ita-nia rezimentu Parlamentu (Nasionál), ita-nia lei komplementariu la esplika klaru,” dehan Avelino.

Maske nune’e, tuir nia interpretasaun, iha posibilidade atu governu AMP aprezenta tan OJE dala ida ba PN hodi diskuti no aprova.

Bainhira governu AMP aprezenta tan, Avelino hatutan, partidu sira ne’ebé asentu iha PN presiza halo ona konsertasaun politika atu nune’e la akontese tan situasaun ne’ebé mosu daudauk ne’e.

Hatan ba karik laiha konsentrasaun politika, iha posibilidade atu forma koligasaun foun ka PR bele direitamente deside eleisaun antesipada, Avelino hataan, maske konstituisaun la koalia klaru, maibé PR iha kompetensia,

“Pratikamente rai barak hanesan Portugal iha hela. Buat ne'ebé ema bolu converse inisiativas presidencial. Ita nian momentu 2006 buat ne'e iha, Primeiru Ministru rezigna aan Prezidenti Republika iha inisiativa forma governu, embora Maun Ramos Horta ba fali Primeiru Ministru mais nafatin iha partidu FRETILIN nia liman”.

“ida ne'e narativas referensia esperensia iha ona. Entaun ida ne'e mós Prezidente (Repúblika) iha inisiativa ou bele halo ida ne'e ou bele mós Prezidente bolu líder partidu politiku sira atu tuur hamutuk oinsa mak bele hakat ba oin, ne'e inisiativa Prezidenti Repúblika nian,” dehan Avelino.

Kona-ba situasaun AMP ohin loron nian, tuir Avelino, bainhira OJE 2020 la pasa hatudu katak AMP laiha ona koezaun no ladun iha sentimentu.

“Ne’e mak ohin ha’u dehan ne’e bele permite situasaun foun mosu, tanba ne’e AMP bele tuur hamutuk par halo reflesaun atu hadia uma-laran par bele solidu fali. Agora depende ba partidu tolu ne'ebé forma AMP”.

Dalan ne’ebé tuir Avelino AMP bele foti mak maske lei permite atu partidu politiku sira ne’ebé halo koligasaun pre eleitoral iha bankada ketak-ketak bainhira tama iha PN, maibé AMP bele halo ona bankada ida de’it.

“Sira tenke halo Bankada AMP de’it. Presiza dialogu entre sira mak kuandu bele rezolve ha’u hanoin laiha difikuldade ba sira. Bainhira sira lá solidu, kualker interpretasaun juridiku laiha validade tanba politikamente sira mós labele kontinua ona, agora depende ba sira iha ka lae kapasidade konsertasaun politika,” nia dehan.