Durante ne’e kompañia internasional barak mak hetan no hala’o ona mega projetu sira iha Timor – Leste, maibé ladun fó benefisiu masimu ba Timor oan sira. Liliu ba Timor oan sira ne’ebé hahu ona halo investimenu iha área fase rai nehek no ke’e fatuk iha foho loloon sira, tanba bainhira kompañia internasional sira manan mega projetu sira iha rai laran, sira lakohi sosa no uja rai henek no fatuk ne’ebé emprezariu Timor oan sira halo ona, maibé governu fasilita sira ke’e rasik rai henek no fatuk. La’ós ida ne’e de’it, inklui mós lori traballador sira hosi sira nia rain hodi sakrifika traballador Timor oan sira. 

Situasaun ne’e halo Vise Prezidente Kamara Komersiu no Industria Timor – Leste (KKI - TL) ba assuntu Finanseira no Bankaria, Hergui Luina Fernandes Alves sente preokupa no triste tebes. 

“Ami triste! Hanesan setor privadu katak oras ida ne’e ita laiha lei ba local content. Ami dala barak ko’alia, ami hanoin katak ita iha ona lei ida ne’e, maibé triste tebes tanba lei ne’e la eziste ka seidauk iha,” Hergui levanta kestaun ne’e ho lian maka’as no emosional tebes iha seremónia Kafé Dader ne’ebé organiza hosi Ministru Koordenadór ba Assuntu Ekonómiku Interinu atual Ministru ba Reforma Legislativa no Assuntu Parlamentar, Fidelis Manuel Leite Magalhães ho estrutura KKI – TL iha Suai Room, Timor – Plaza, Comoro, Dili Sesta (02/08). 

Nia esplika, lei local content ne’e seidauk iha duni, maibé úniku iha tratadu tasi Timor de’it mak iha ne’ebé rezerva de’it 10% ba local content, maibé ba Public Private Partnerhip ka Parseria Púliku – Privadu (PPP) ka kualker lei ba komersial, seidauk iha.

“Entaun, ida ne’e difikulta tebes setor privadu sira, tanba ema sira ne’ebé mai halo projetu boot sira iha Timor, sira iha direitu atu lori buat hotu hosi sira nia rain. Ijemplu ida mak projeu Portu Tibar. Ita nia nasaun mós investe osan lubuk ida, maibé akordu ne’e laiha assuntu ida diskuti kona – bá local content,” Hergui esplika. 

Ho situasaun hanesan ne’e, Hergui deskreve nia risku mak ne’e, tesik ba Likisa ne’e Timor oan nain hira mak investe iha fase rai henek, fera fatuk, maibé oras ne’e laiha ida mak la’o, tanba merkadu laiha.

“Maibé, ita la’o ba fatin barak to’o iha Aileu, área hortikultura China tau nia makina iha ne’eba hodi fase rai henek no fera fatuk. Ita Timor oan ne’e labele la’o,” nia kestiona hodi hatutan, bainhira sira ezije partisipasaun iha local content, maibé kbi’it la’ek, tanba laiha aspetu legal ka laiha lei ida mak bele suporta sira hodi bele hato’o sira nia ezijensia ne’e. 

“Kompañia internasional sira ne’e hatete mai ami nune’e; laiha forsa legal ida atu obriga ami. Laiha lei, laiha kontratu ida ne’ebé obriga ami tenke iha local content.

Situasaun ida ne’e, Hergui konsidera nasaun ne’e ukun ona, maibé laiha soberania, tanba projetu sira ne’e hala’o iha rai laran, maibé Timor oan sira laiha poder. Governu tau osan mós laiha poder hodi ezije local content ne’e. 

“Nu’udar setor privadu, ami emosional itoan, tanba triste ho situasaun ida ne’e katak la fó vantazen ba Timor oan,” Hergui espresa nia sentimentu trise ne’e ho lian maka’as no nakdedar. 

Nia dehan, situasaun ida ne’e mak kontinua la’o, maske aban – bain rua rua kadoras mina no gas dada mai Timor mós nia benefisiu ne’e sei la ba Timor oan sira, tanba bainhira oportunidade ne’e loke ba kompañia multi-nasional sira, sira sei lori buat hotu hosi sira nia rain. Hahu hosi fase rai henek, traballador, no serbisu sira hotu. Ikus mai osan estadu nian ne’e sei sai hotu ba rai liur. 

“Ita sei la sai nasaun soberania, ita ekonomikamente sei depende nafatin ba rai liur,” nia garante.

Iha fatin hanesan, emprezariu Rui Castro mós levanta kestaun kona – bá emprezariu sira hosi rai liur mai aluga rai sira iha Timor – Leste hodi kuda fali modo, no ikus mai fa’an fali ba Timor oan sira hodi konsume lorloron.

“Ida ne’e akontese iha Aileu barak loos, iha Atabae mós lubuk ida. Se setor ida ne’e mak ita kontinua loke livre, la fó protesaun ne’ebé mak di’ak ikus mai ema hosi rai liur mak sei domina tiha,” nia hatete. 

Ho situasaun ne’e, nia rekomenda no sujere ba governu atu halo politika di’ak ida ba setor agrikultura atu Timor oan rasik mak tenke sai nain loloos ba iha industria agrikultura ne’e. 

“Se la’e, saida mak akontese sa’e ba Aileu, ba Atabae, Batugade (Bobonaro), no Natarbora (Manatuto) ne’e ema hosi rai liur ba aluga rai sira ne’e ba kuda modo no fa’an fali ba Timor oan sira,” nia hatete. 

Nia hatutan, durante ne’e mós governu halo parseria internasional sira hosi China, Alemaña no seluk tan iha setor agrikultura. Sira mai halo peskija barak, no nia alega katak rezuladu hosi peskija sira ne’e dala barak governu Timor tau tiha iha gaveta laran, no ema nian, sira ba fahe iha sira nia emprezariu sira no mai halo fali industria iha Timor. 

Ijemplu hanesan kompañia China ida ba loke industria boek iha Loes, no ida seluk mak ba kuda de’it ai – manas iha Natarbora, no ida seluk tan agora iha Manatuto. Sei iha barak tan. Ida ne’e rezultadu peskija hosi parseria entre ita nia governu ho China. Se ita nia kabun de’it ita labele fó han ona, entaun ita lalika mehi ona buat hotu,” nia hatete.

Hatan kona – bá kestaun ne’e, Ministru Koordenadór ba Assuntu Ekonómiku Interinu atual Ministru ba Reforma Legislativa no Assuntu Parlamentar, Fidelis Manuel Leite Magalhães katak nia ekipa sira toma nota ona no sei informa fali ba emprezariu lokál sira iha tempu badak, no mós sei informa ba ministériu sira ne’ebé relevante ba assuntu ne’e hodi produz lei. 

“Tanba ami ne’e dinamiza de’it, la’ós atu halo lei, maibé se sira la halo, lei mós fó dalan mai ami atu halo hodi bele responde ba situasaun sira ne’e,” esplika Ministru Fidelis.