Tuir dadus, durante tinan 10 nia laran, hahú husi tinan 2009 to’o 2018, trabaladór Timor-oan ne’ebé serbisu iha Korea Sul hamutuk na’in 3,035 hatama osan mai Timor Leste millaun $75.7 ka millaun $7.57 kada tinan.
Enkuantu ba trabaladór Timor-oan ne’ebé serbisu iha Australia liu husi programa Seasonal Worker Program (SWP) hahú husi tinan 2012 to’o 2019 ho total trabaladór na’in 2.545, konsege hatama osan remesas kuaze millaun $10.
Maske trabaladór sira ne’e konsege hatama osan mai Timor Leste, maibé sei iha problema balun ne’ebé governu presiza rezolve, liu-liu iha prosesu treinamentu no rekrutamentu ba trabaladór sira.
Tuir dadus, durante tinan 10 programa formasaun Lian Korea, hahú husi tinan 2009 to’o 2018, ne’ebé hala’o husi Korea Studies and Language Program-Timor Leste (KSLP-TL) ne’ebé finansia husi SEFOPE no FDCH ho montante orsamentu $12,526,000 atu fornese formasaun Lian Korea ba Timor-oan husi ema na’in 1.500 to’o 2.500 kada tinan, ho orsmentu kuaze millaun $1.3 to’o millaun $1.4 kada tinan.
Maibé, husi dadus ne’ebé aprezenta husi KSLP-TL, husi ema 25.000 ne’ebé rejista ba programa formasaun ne’e, ema na’in 13.910 de’it mak partisipa ezame EPS-TOPIK, no ema na’in 5.223 ka 20.6% mak pasa teste. Kuaze porsentu 80 ne’ebe rejista iha programa ne’e la kontinua formasaun to’o tuir teste.
Ba ida ne’e, Sekretariu Estadu Formasaun Profesional no Empregu (SEFOPE) Julião da Silva deklara katak SEFOPE halo ona mudansa iha tinan kotuk.
SEFOPE halo akordu ida hodi fó obsaun balun hanesan: hasa’e kuota ka númeru trabaladór ba Korea, redus osan ba formasaun husi millaun $1.3 ba rihun $800 kada tinan, tenke hatama Timor-oan ne’ebé hatene lian Korea hodi hanorin.
Lee mós: Politika SE Julião: Hatuur Hikas SEFOPE iha Nia Koridór Loloos
Ba programa serbisu iha Australia liu husi programa SWP, hahú husi tinan 2012 to’o 2019 konsege haruka ona Timor-oan hamutuk na’in 2.545, husi númeru ne’e na’in 1.669 mak fila ona mai Timor Leste.
Iha 29 Marsu 2019 SEFOPE asina tan MoU ba Pacific Labor Scheme (PLS) ne’ebe bele permite Timoroan atu servisu to’o tinan 3 tutuir malu iha areas oinin ho semi skills.
Ho politika ne’ebé SEFOPE hala’o daudauk ne’ebé fó posibilidade boot liu tan ba Timor-oan barak atu ba serbisu iha rai li’ur sei hatama tan osan ho montante boot liu mai iha Timor Leste. Atu osan hirak ne’e bele fó benefisiu ne’ebé boot liu, la’os de’it ba trabaladór ho nia famlia, maibé mós ba komunidade seluk, SEFOPE planu atu ajuda trabaladór sira maneja sira-nia osan no halo investimentu.
“Ha’u sempre dehan ba kandidatu (trabaladór) sira katak tenke tau iha ulun katak primeiru imi ba terus lai, halo osan, pois osan iha ona mai fali tuur hamutuk halo investimentu. SEFOPE ajuda no lori imi ba rejistu iha SERVE,” deklara SE Julião.
Ho hanoin ida ne’e, SE Julião hahú buka maneira ne’ebé di’ak atu koalia ho trabaladór Timor-oan sira iha rai li’ur hodi hahú book an.
Tuir mai deklarasaun kompletu Sekretariu Estadu Julião (SEJ) liu husi intervista eskluzivu ho jornalista Tempo Timor (TT), iha nia knar-fatin, Kuarta (17/04).
TT: Senhor Sekretariu Estadu, bele esplika kona-ba politika SEFOPE nian haruka trabaladór Timor-oan ba rai li’ur?
SEJ: VIII Governu Konstitusional nia polítika alende ita haruka Timor-oan ba serbisu iha rai li’ur, ita aproveita hadi’a politika iha rai laran. Media sira fó sai katak agora ne’e SEFOPE haruka Timor-oan ba hotu li’ur, ne’e sira sala. Governu la haruka ninia Timor-oan sai hotu ba rai li’ur, mais papel no dever governu no estadu nian buka oportunidade atu asegura nia sidadaun par bele hetan oportunidade iha nasaun sira seluk hodi hadia lai ninia ekonomia, no fó oportunidade ba governu hodi hadia nia sistema iha rai laran par oinsa halo investimentu ba futuru. Sira balun ba tinan rua tinan tolu ba ne’e mai fali, buat hotu ita hadi’a ona.
Daudaun ne’e ita estabelese hela Asosiasaun Trabaladór Inglatera, Irlanda, Korea. Ami agora halo hela estatutu par sira ne’ebé serbisu iha Inglaterra mai fali, sira-nia asosiasaun ne’e ajuda halo investimentu ne’ebé sira bele halo.
Ita imajina, se Timor-oan ida nia ba serbisu iha Korea, tinan tolu nia iha kapital $20.000, mak ema na’in 10 tau hamutuk $20.000 ne’e sira bele halo investimentu. Timor ne’e kiik, bele riku lalais de’it.
Tanba ne’e mak ha’u sempre dehan ba kandidatu (trabaladór sira) katak tenke tau iha ulun katak primeiru imi ba terus lai, halo osan, pois osan iha ona mai fali tuur hamutuk halo investimentu. SEFOPE ajuda no lori imi ba rejistu iha SERVE. Aleinde sira halo osan, sira tuur tiha hanesan patraun iha Timor depois fó tan empregu ba nia maluk sira.
Ha’u sempre halo ezemplu kiik-oan ba sira. See mak hatene Tuba Rai Metin? See mak hatene Kaebauk?, sira hotu foti liman, no ha’u husu ba sira, hanesan Kaebauk ne’e sira hira?, sira dehan porsentu 20. Ha’u dehan, se imi tau osan hamutuk, imi bele investe porsentu 15, tanba ne’e hakarak serbisu tenke iha kompetisaun.
Mais politika saida mak ha’u-nia asesor prinsipal dezeñu hela ba traballadór sira hotu ne’ebé ba serbisu iha rai li’ur mak osan hotu-hotu tenke mai simu iha BNCTL. O la simu ona iha ema-nia rai. Problema tanba saida mak Timor-oan ba serbisu iha Korea, Inglatera osan ladun iha, tanba sira simu kedas iha ema-nia rai. Agora iha ema-nia rai otel sira ne’e saida mak laiha, mundu ne’e iha hotu, banku iha tanba ATM, joga iha, diskoteka iha, bar iha, mas o nia vida laiha.
Joven sira iha Timor fulan ida sira la kaer $2.000 ka 3.000, agora sira ba iha ne’ebá serbisu to’o kinur didiak hetan ida ne’e sira ba estraga tiha, entaun osan ne’e sirkula de’it iha ema-nia rai laran.
Hanesan ha’u dehan, sei serbisu hamutuk ho BNCTL hodi ba halo serbisu hamutuk ho ema-nia banku sira iha Australia par Timor-oan sira mai simu iha BNCTL, diretamente transfere osan ba iha BNCTL. Bainhira tinan tolu remata ona mak o mai foti iha Timor tanba iha ne’ebá o estragadu.
Ema-nia kompañia fó fatin hodi toba, haan iha, tratamentu saúde iha, asuransia iha. Ezemplu fulan ida sira simu mill dollar, prontu, nia direitu ba porsentu 10 mais porsentu 90 direitamente mai Timor, entaun o hetan de’it $100, no $900 ne’e mai Timor, depois o nia feen ka inan-aman hetan tan porsentu 10 de’it, no $800 dollar ne’e o nia kapital vida durante tinan tolu nian. Ita imajina katak $1.000 maibé sira iha ne’ebá balun halo to’o $3.000 ka 4.000, ne’e osan boot. Ne’ebé ami-nia mandatu halo ida ne’e.
TT: Ita-boot ohin temi kona-ba hadi’a politika iha rai laran, maizumenus ba kestaun ne’e saida mak SEFOPE sei halo?
SEJ: Ba SEFOPE, primeiru mak ne’e, buat ne’ebé ita infrenta mak ne’e, tenke investe maka’as ba sentru formasaun sira. Ezemplu, ita loke kursu komputadór, mas ita sei uza komputadór uluk nian, Microsoft antigu, mas ema agora uza Mac, Linux, ema nia aplikasaun editing ne’e avansadu.
Bainhira ha’u ba vizita sentru formasaun sira ne’e, ita iha sentru formasaun ne’ebé iha Indonesia nia tempu kualidade hanesan sentru formasaun Fatumaka, ne’e kualidade, ne’e produz ema hira ona, ema hira mak ministru ona, prezidente, membru governu, mais ita-nia ekipamentus ne’e sei uza 30 anus pasadu nian. Ita tenke update hodi tuir avansu teknolójia ne’e, tenke hadia.
Ne’ebé sei susar tanba ami halo investimentu barak, prepara sistema par ita-nia ema sira ne’e hetan formasaun. Durante tinan hirak ne’e ita abandona formasaun ba ita-nia Timor-oan sira. Tanba ne’e mak hanesan iha inisiu ha’u hatete lori fali SEFOPE ba nia koridór loloos.
SEFOPE par prepara ema atu asesu ba kampu traballu. Ita la’os obras públiku, ne’ebé halo tiha iha ne’ebá depois haluha tiha. Foin mak ita hakfodak hodi basa rentos hodi prepara ema ba LNG, mas ema sira atu serbisu ba ne’e ema hira mak ita prepara ona durante ne’e?, tanba SEFOPE laos foin mak estabelese, hahú kedas husi I Governu ne’ebé integra iha MSS mai to’o IV governu.
SEFOPE maka’as iha área saida?, ami mai iha ne’e ami la hetan joven sira ne’ebé kualifikadu di’ak, susar tanba sentru formasaun nafatin de’it, laiha mudansa. Tanba ne’e agora investe maka’as iha sentru formasaun sira ne’e, hasa’e orsamentu ba sira par sira hadia, no Exelensia PM iha komitementu boot atu investe iha edukasaun formal no edukasaun naun-formal. Edukasaun naun-formal ida mak SEFOPE haree, tenke forma ema sai professional.
Ezemplu triste nian bainhira governante Filipina nian ida mai, sira hatudu sira-nia sistema. Ezemplu iha karpinteiru, sira-nia iha nivel um, mas ita Timor atu kompete ho sira tenke iha nivel tres mak kompete ho sira-nia nivel um. Se ema nivel segundu, ita-nia tenke nivel aas, ida ne’e mak prejudika ita, mais estandar ne’e hanesan hela, polítika hanesan, kuríkulu hanesan, problema ne’e iha sentru formasaun sira ladun di’ak, ekipamentus, depois ema sira ne’ebé fó formasaun mak matéria nafatin de’it, ne’e labele, ita tenke dijitaliza sira-nia matenek ona, tenke moderniza ona sira-nia hanoin no siénsia, lori sira ba aprende ka lori ema mai hanorin. Agora ne’e ita sei investe ba ida ne’e mak maka’as par bele kompete.
Bainhira ha’u simu mandatu ne’e liu semana rua de’it ema messenger hodi dehan “ita boot prontu ona atu duni sai xineza sira husi ita-nia rai?”. Ha’u dehan, ha’u prontu no agora kedan bele halo desizaun maibé ha’u husu ba sira “ita-boot prontu atu troka sira ka lae?, se ita-boot seidauk prontu entaun labele”.
Ita-nia nasaun odota sistema merkadu livre. Ema, see de’it bele mai, mais atu kompete ho ema sira ne’e o bele ka lae. Agora, o nia responsabilidade, dever moral mak tenke ba tuir formasaun hodi hasa’e o nia vokasaun iha área ne’ebé iha hodi bele kompete. Se o hakarak par ema labele mai hao manutensaun AC iha Timor, o tenke ba tuir formasaun, labele ba tuur iha estrada hemu tua no fuma sigarru.
Tan ne’e, agora ita investe maka’as iha sentru formasaun sira hodi eleva koñesimentu ita-nia formandu sira, no polítika ida ne’ebé ami halo ba futuru, Timor-oan sira ne’ebé serbisu iha otel, restaurant no iha ne’ebé de’it mak laiha sertifikadu di’ak liu lalika serbisu.
Tenke iha sertifikadu par sira formandu, sira hetan ona formasaun kuandu kualidade ne’e di’ak ema gosta. Uza ita-nia mão-de-obra ne’e, tanba kualifikadu, se lae ita halo sistema familiarizmu depois ita la halo buat ne’ebé di’ak mak ema hapara sira depois problema disputa laboral ne’e akontese.
Se disputa ne’e akontese, parte ida, patraun ne’e sala tanba bolu de’it ema ne’ebé la ho kualidade, depois traballadór ne’ebé halo serbisu la formandu entaun ema laiha valor ida atu hadomi, atu respeita no hadomi nia serbisu. Nia área ba iha ne’ebá laiha, mais tanba ita haree nia dezempregu ne’ebé ita hatama de’it ba serbisu, ne’e labele.
TT: Senhora SE, iha preokupasaun husi trabaladór balun ne’ebé hafoin serbisu iha rai li’ur hetan esperensia, ezemplu iha area peska, maibé bainhira fila mai, sira defisil atu aplika koñesimentu uitoan ne’ebé sira iha.
SEJ: Iha fulan kotuk, bainhira ami hao graduasaun ba formandu sira iha Tibar konvida mós exelensia Ministru Transporte no Komunikasaun. Iha ne’ebá ha’u hatudu liman kedas ba senhor Ministru hodi dehan “Senhor Ministru, sentru Tibar fó ona graduasaun ba ema barak iha área marina nian, mais tanba saida mak ro Nakroma, Dragon sei halai? Entaun bainhira mak ita-boot uza sira ne’ebé formandu ona?”.
Mais prontu, ha’u bele dehan, ro Haksolok primeiru atu mai ona, ita fó formasaun hodi koresponde ba ró ne’e. Ro Nakroma Berlin 2 atu mai tan, ita fó formasaun, mais ne’e ita serbisu hamutuk ho governu Alemaña, ne’ebé agora ita fó formasaun hela iha Timor kona-ba marina nian.
Seluk fali, foin lalais ita asina ona akordu ida ho MAP par forma ema. Ha’u espera katak iha futuru MAP iha ona ró par fó ba formandu sira ne’ebé ita prepara ba serbisu.
Agora, traballadór sira ne’ebé iha rai li’ur ne’ebá ne’e ema ne’ebé la besik tasi hanesan Maubisse, Letefoho ne’e servisu di’ak liu fali sira ne’ebé besik tasi hanesan Likisa, Betano, Lospalos-Com nian, to’o ema kompañia nia boot sira fó fiar hodi lori tan ró no sai lider iha ekipa.
Tanba ne’e, ha’u hakarak hatete de’it katak, importante tebes bainhira hala’o serbisu ruma tenke respeita o nia serbisu, hadomi o nia serbisu, no hatudu karáter ne’ebé di’ak, inklui mentalidade ita nian.
TT: Senhor SE, oinsa ita-boot nia haree ba joven sira ne’ebé to’o ohin loron sei dezempregu?
SEJ: Ha’u hakarak atu hahú ho lia-fuan katak, ita hahú tiha programa balun, ida mak ita halo rekrutamentu iha munisipiu hotu-hotu. Iha obsaun haat ne’ebé ha’u fó fó sai ona ba sira mak hanesan, saudé tenke di’ak, fíziku di’ak, hatene ingles no zero kriminal.
Ezemplu, kontratu mai tiha ona par semana oin atu ba ona, mak iha loron hitu ne’e nia laran partisipa iha kulker krime, ne’e labele ba. O rasik mak impede o nia futuru, o iha opsaun atu hili, o hakarak mantein par di’ak ka o hakarak hamate o nia futuru.
Bainhira ami simu mandatu ne’e, iha ema barak husi partidu sira, liu-liu AMP mai dehan “ita manan tiha mak ami teste la liu fali ne’e”. Ha’u husu ba sira “tanba saida mak o la liu teste?”. Nia hatan “tanba de’it ingles”. Entaun o tenke ba tuir kursu ka formasaun ruma. Tanba ita hatene katak SOLS ne’e laos foin iha VIII Governu ne’e mak harii, ne’e laiha, ne’e hahú iha tinan 10 liu ona.
Mais, sira la sala, tanba sira tuir kursu lian ingles iha Maliana, mais loke fali kompetisaun SWP ne’e iha Dili, ida ne’e mak la loos. Tanba saida? Tanba sira gasta tempu liu ba-mai Dili liu fali Timor-oan sira viajen ba Inglatera. Sira ba Inglatera ne’e husi Dili ba Denpasar-Bali depois husi Denpasar sira ba liu Doha hafoin husi ne’ebá direitamente ba ona Inglaterra.
Mais sira lae. Atu hatama de’it CV ba Australia, sira ne’ebé hela iha Waitame, Kelikai ne’ebá tenke tuun mai Baukau, hafoin mai Dili, tuun iha Bekora ho 02 ba Bidau no sa’e fali 010 ba Tasi Tolu. Depois toba iha ne’ebá, dader sa’e fali bemo ba Bekora hodi hatama CV, mais nia la liu tan.
Entaun oinsa?, ita, governu, tenke kria sistema hodi lori programa hirak ne’e besik ba sira. Ezemplu husi Waitama sa’e karreta ba Kelikai depois kontinua ba Baukau hodi hatama CV no fila fali. Se ikus mai nia la liu, nia bele halo reflesaun ba nia an. Se nia la liu tanba ingles, nia bele dehan “di’ak, ha’u ba tuir kursu ingles ne’ebé loke iha Kelikai lai. O hein tinan oin ha’u mai fali”.
Ita-nia governu uluk mai ho filozofia ida katak “Adeus Konflitu, Benvindu Dezenvolvimentu”, no governu agora ho filozofia “Mudansa ba Progresu”, katak halo mudansa ba o nia aan par bele iha progresu.
Se o hakarak serbisu o tenke investe iha o nia an, tanba filozofia VIII Governu nia ida tan mak oportunidade ba ema hanesan. Oportunidade hanesan mak foin lalais ita ba halo rekrutamentu iha munisipiu hotu. Liu ka la liu ne’e depois, mais pelumenus nia kontente hatama ona CV, depois la liu mak nia halo reflesaun ba nia an hodi ba prepara an hein ba tinan oin mai.
Tanba ne’e, ha’u husu ba joven sira hakbesik an ba sentru formasaun sira, eskola no labele husik leet minutu ida hodi halo buat aat. Ha’u mai husi ema ne’ebé lanu-teen, hafuhu festa, sobu festa, mais tempu ona atu investe iha o nia an. Laiha ona tempu atu halo buat aat.
Tanba ne’e, ha’u sai reprezentante joven sira hotu, hahú hateke ba oin par kuda buat ne’ebé di’ak ba futuru hodi ku’u rezultadu ida ne’ebé di’ak.
