Ba kazu dahuluk, ema balun ne’ebé sai ona sidadaun Indonezia, fila fali mai Timor Leste hodi fa’an rai ne’ebé sira husik hela.Tuir lei, atu bele hetan hikas direitu ba rai, ema ne’ebé sai ona sidadaun estranjeiru tenke fila mai hela permanente iha Timor Leste durante tinan lima, hafoin bele hetan direitu hodi sai sidadaun no bele mós reklama ninia direitu ba rai.

Maibé, iha realidade, ema hirak ne’e mai no ho lalais de’it parte balun fasilita sira hetan ona Kartaun Eleitoral no Biliti Indentidade, hafoin sira fa’an lalais sira-nia rai no soe fila fali sira-nia sidadaun nu’udar Timor-oan.

Iha kazu seluk, balun ne’ebé hela iha Portugal reklama sira-nia direitu ba rai no uma balun, tanba konsidera katak sira mak iha direitu liu ba rai ne’e. Sira mai Timor  Leste, reklama rai ne’ebé tuir sira nu’udar sira-nia propriedade, no aat liu tan ema sira ne’e hetan apoiu husi ema balun ne’ebé kaer poder iha governu hodi hasai Timor-oan puru ne’ebé okupa hela rai ne’e. Hafoin simu direitu ba rai no uma, ikus mai sira fa’an no balun fó ka aluga fali ba ema seluk ka sira-nia maluk ka familia hodi okupa.

Kazu balun tan, ema balun aluga rai estadu ho folin ne’ebé kiik, hafoin sira aluga tutan rai ba ema seluk, liu-liu ema estranjeiru ho folin ne’ebé aas liu.

Problema hirak ne’e hamosu preokupasaun públiku ne’ebé rezulta mós dezkonfiansa ba lideransa sira, liu-liu ba Ministériu Justisa ne’ebé tau-matan ba asuntu rai. Públiku hahú kestiona kapasidade husi figura ne’ebé lidera Ministériu Justisa hodi rezolve problema hirak ne’e. To’o balun konsidera Ministru Justisa tauk no husik de’it ema seluk ne’ebé loloos laiha ona direitu hada’u Timor-oan sira-nia direitu.

Maibé, iha esperansa pedasuk ida mosu bainhira figura ida ne’ebé maske durante ne’e sempre mosu iha públiku nia oin, maibé ladun sita atensaun, marka nia prezensa iha Ministériu Justisa nu’udar ulun boot husi ministériu refere.

Manuel Cárceres da Costa ne’ebé hetan fiar hodi assume kargu nu’udar Ministru Justisa, mai ho komitemente ne’ebé boot hodi rezolve problema hirak ne’ebé iha. La defisil ba Ministru ne’e atu hatene lalaok husi kazu hirak ne’e tanba molok sai Ministru, Cárceres ne’ebé sai nu’udar Administradór Timor Telecom mete ho ema hotu.

Ministru Cárceres rekoñese katak iha dezafiu barak ne’ebé bele impede atu buka solusaun ba problema hirak ne’ebé iha. Maske nune’e, Ministru ne’e deklara sei la hakiduk hodi defende povu no nasaun ne’e nia direitu.

“Brani. Iha brani halo (asaun)… Ami mak na’in ba rai ne’e, ami mak sidadaun primeiru ba rai ne’e,” deklara Ministru Cárceres.

Ministru Justisa ne’e ho firme deklara sei rezolve problema hirak ne’e, no prontu atu hasoru see de’it mak la kumpri regras ne’ebé iha.

Aleinde problema ne’e, Ministru Cárceres koalia mós kona-ba arendamentu husi kompaña balun, hanesan ENSUL ne’ebé to’o ohin loron nein fó doit metan ida ba estadu Timor Leste.

Ministru Cárceres koalia mós kona-ba preokupasaun ema balun nian ba rai ne’ebé Embiaxada Amerika okupa.

Tuir mai, intervista eskluzivu ne’ebé Tempo Timor (TT) halo ho Ministru Justisa (MJ) Manuel Cárceres da Costa kona-ba problema arrendamentu rai estadu, ne’ebé hala’o iha ninia knar-fatin, Rua de Justica Kolmera, Dili, Timor Leste, Tersa (09/04). 

TT: Senhor Ministru, daudaun ne’e ema estranjeiru hakarak sosa ka arenda rai estadu, oinsa ita-boot nia haree ba ida ne’e?

MJ: Aluga rai ne’e ita kaer ba iha Dekretu Lei nú. 19/2004 29 Dezembru, sidadaun nasional bele husu kontratu arendamentuba rai estadu, bele mós ema estranjeiu, maibé ema estranjeiru ne’e tenke iha estatutu legal iha ita-nia rai, labele nia iha tiha ninia rai ne’ebá mak mai aluga fali rai iha ne’e, ne’e lae. Nia atu halo investimentu ruma nia tenke iha estattu legal ida, tanba iha kontratu arendamentu ne’e iha rekezitus iha ne’abá. Etatutu legal ne’e tuir rekejitus legais no tuir ita-nia lei númeru 19/2004 ne’e ba kualker see de’it, ita bele fó laugara temporáriu, nia bele asesu ba investidór nasional ka internasional, nia bele halo nia negósiu sira ne’e hotu maibé tenke kumpre rekejitus. 

Hakarak klarifika katak, rai ne’ebé estadu kontrola ka adminitrativa ne’e temporáriu. Ezemplu ema estranjeiru labele iha rai iha ita-nia rai, só sidadaun nasional de’it mak iha direitu ba propriedade rai ka uma. Ema Timor-oan ne’ebé nia nasionalidade ne’e nasaun seluk ona, maibé tanba nia moris iha Timor, nia nafatin Timor-oan, entaun ezemplu, ita-nia kintal iha Dili, estadu mak administra hela, bainhira ita fila fali mai hodi renunsia ita-nia nasionalidade nasaun seluk nian, ita kumpri ona rekejitus, ita hetan ona fali ita-nia nasionalidade Timor, ne’e itabele foti fila fali ita-nia rai ne’e, tanba ne’e ita nian.

Hanesan mós ita-nia maluk Timor-oan ne’ebé halai ba Indonezia. Iha tempu okupasaun nia ba, nia propriedade iha Timor ne’e estadu Timor mak administra hela, ne’ebé iha loron ne’ebé mak nia fila mai Timor, nia renunsia tiha nia nasionalidade tinan lima ho ezékutivu, labele hela tiha tinan ida depois tinan oin ba fali, depois mak mai fali tan, ne’e lae, tinan lima tutuir malu to’o nia hetan sidadaun Timor ona, nia hetan ona bilete identidade, kartaun eleitoral, pasaporte, nia bele mai reklama fila fali nia rai katak “ha’u Timor-oan ona, ha’u-nia propriedade uluk abandonadu ne’ebé estadu tau-matan ne’e, tenke fó fali, entaun estadu fó fila, ne’e barak. 

Agora, sira ida ne’ebé estadu arenda ne’e estadu nian rasik ka rai ne’ebé abandonadu hanesan estranjeiru sira?. Ita-nia maluk Indonezia sira iha ita-nia rai sira hola rai barak, halo uma barak ne’e estadu nian, estadu uza sasan sira ne’e hodi fó arenda fila fali ba sidadun nasional no estranjeiru, ne’e iha lei hotu mak regula ne’e. 

TT: Senhor Ministru, ami hetan kazu balun iha ema ne’ebé hela iha Indonezia, mai trata kartaun eleitoral ho BI, depois hetan tiha rai nia faan tiha rai ne’ebé iha, depois ba fali Indonesia.

MJ: Ha’u deteta no haree beibeik. Iha situasaun rua, sira mai aproveita sai tiha sidadaun Timor, depois sira faan tiha sira fila fali ba Indonezia, ita-nia Konstituisaun la impede ema ida la hela metin iha ita-nia rai, tanba ita iha liberdade sirkulasaun, liberdade movimentasaun, ita bele la’o ba-mai, maibé iha sirkustansia sira hanesan ne’e ita labele sura katak buat ne’e akontese duni. 

Situasaun seluk tan, ema ne’e iha hela ita-nia rai, simplesmente tanba nia ne’e sai kleur tiha ba iha ne’ebá mai fali ita la rekoiñese tiha katak ema ne’e Timor-oan ne’ebé iha direitu, ne’ebé ida ne’e dezafiu ida ne’ebé ha’u hasoru agora no boot tebtebes. Ne’ebé situasaun sira hanesan ne’e la’os ida rua de’it, barak la halimar no ha’u iha dadus kompletu, ha’u sei tenta parrezolve ida pur ida.

Kuandu iha reklamasaun ha’u tenta para haree sasan sira ne’e, no ha’u sempre iha prinsipiu katak, enkuantu ha’u kumpri hela lei ne’e ha’u la tauk ema ida, ne’ebé la’os dehan laiha maibé iha duni, maibé ha’u foin mai fulan sia, ha’u rekola dadus sira ne’e. Ha’u hatete ba ha’u-nia kolega sira iha teras propriedade ne’e, se kuandu ita liga ho rai ne’e ita hanoin hetan kuarta-feira sinzas “o mai husi rai, sei fila ba rai”, ne’ebé buat ida ita habadak ema nia rai ne’e ita-nia vida mós sei badak, ne’ebé kuidadu sasan sira ne’e no ha’u kuidadozu tebtebes. Kada loron ne’e iha ha’u-nia meza leten reklamasaun tama hela de’it, mas ha’u sempre buka maneira par rezolve. 

Ha’u-nia intensaun ne’e atu rezolve halo didi’ak, tanba ne’e foin dadaun ha’u haruka ona ba Konsellu Ministru aprova ona dekretu lei atu estabelese komisaun terras, komisaun terras ne’e abanbainrua estabelese tiha, kompostu husi ema na’in sia, na’in neen jurista, na’in tolu teknika husi terras no propriedades, sira ne’e iha kompetensia atu rezolve problema disputa, no evita ema sira disputa rai ne’ebé lori malu ba tribunal ne’e, tanba ha’u iha filozofia ida “komunidade sira hadau rai ne’e familia ida de’itmaibé tanba jerasaun barak mak la koñese malu ona”. Dekretu lei ne’e prontu ona no iha ona, hein prezidensia Konsellu Ministru atu haruka par públika sai iha jornal republika.

Ita-nia lei terras, lei nú.3/2017, ne’e aprova ona iha tinan rua liubá, maibé atu implementa didi’ak lei ne’e presiza tan diploma kuaze 20, se lae ita labele implementa lei ne’e, tanba ne’e mak ami agora iha ona dekretu lei, esbosu lei no diploma sira ne’e atu submete ba Konsellu Ministru. 

TT: Senhor Ministru, kona-ba arendamentu ENSUL, ami rona iha problema, tanba kompaña la halo tuir kontratu ne’ebé halo ho governu anterior, saida mak ita-boot sei halo ba ida ne’e?.

MJ: Ha’u tama (sai ministru) dokumentus ne’e laiha, no ha’u konsege hetan dokumentus ne’e, sira ENSUL ne’e husu bebeik atu mai ko’alia ho ha’u, ha’u dehan hanesan ne’e, ministru justisa laiha buat Ida ho ita-boot sira-nia situasaun ne’e, tanba akordu espesial investimentu ne’e la hatete katak sira la aluga rai ne’e, ne’e fó tomak ba sira de’it to’o tinan 99.

Ha’u sei ko’alia hanesan Timor-oan ida, la’os ministru, ha’u la konkorda, loron ida sira mai ko’alia ho ha’u, ha’u hateten kedas, imi bele ba ko’alia ho ema seluk bele fiar imi, mais ha’u Manuel ne’e la konkorda ho situasaun ne’e, ne’e Manuel, laos ministru, tanba iha akordu ne’e buat barak mak hakerek no buat barak mak la’o la loos, maibé ha’u Ministru Justisa labele tama diretamente tanba sira la halo kontratu arendamentu ho estadu, sira ne’e la selu duit metan ida ba estadu, ne’ebé ne’e akordu ida asina iha IV governu konstituisional nia tempu sira la selu no sira ne’e importasaun livre. 

Dehan estadu fó tiha ba nia, depois nia aluga tutan ba Timor oan. Sim, ne’e mak ha’u estuda hela akordu ne’e, buka atu kompriende no ha’u hetan buat barak ona mas seidauk to’o tempu atu levanta, tanba primeiru ha’u tenke estuda akordu ne’e, ida ne’ebé mak fó vantajen ba estadu no ida ne’ebé mak la fó vantajen ba estadu. 

Maske serbisu barak mós ha’u buka par kompriende didi’ak akordu espesial ne’e, akordu entre estadu Timor ho ENSUL ne’e, agora ne’e la’os naran ENSUL ona, tanba ENSUL Portugal ne’e bangkrut tiha ona, agora sira fó fali subsidiária ida hanesan Indonesia karik anak perusahan ida, CFT mak kaer fali, la’os ENSUL ona, ne’ebé akordu ne’e buat boot ida, ha’u estuda hela akordu ne’e atu haree vantajen no dezvantajen ba estadu mak ida ne’ebé, tanba ha’u-nia prinsípiu ne’e akordu la’os Biblia, akordu ida di’ak liu Timor halo ne’e mak ho Timor Telecom, o harii, o kaer, depois o fila fó fila ha’u-nia sasan ne’e mai, ha’u la fó duit metan ida ba o, maibé to’o iha dalan klaran estadu hakotu, tanbaestadu iha poder hodi hakotu.

Ha’u hatete ba sira sorin (ENSUL) bainhira sira mai ko’alia ho ha’u, estadu fó mais iha loron ida estadu bele hakotu, tanba buat hotu estadu bele tama só Biblia de’it mak estadu la tama, Konstituisaun de’it bele halo revizaun, ne’ebé buat hotu bele la’o mais to’o loron ida estadu dehan para ne’e para duni, maibé agora ha’u seida’uk bele tanba sira la tama iha kontratu arendamentu nia laran. 

Senhor ne’e (na’in ba ENSUL) mai ko’alia ho ha’u, buat