DILI – Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) ameasa sei hapara kontratu governu jestaun ho empreza Moratelindo kona – bá atu dada kabu submarinu (fiber optic) hosi Indonézia mai Timor – Leste, tanba tuir loloos governu atual laiha kompetensia atu halo kontratu ba projetu ida ho nivel internasional. 

Membru AMP atual deputadu Partidu Libertasaun Popular (PLP), Mericio Akara katak, primeiru fiber optic ne’e di’ak, maibé bainhira sira (governu jestaun) asina kontratu ida ne’e la iha estudu kona – bá seguransa, ijemplu sei dada fiber optic karik liuhósi Indonézia sei liu provinsia hira ne’ebé mak sei to’o mai iha ne’e. 

Eis diretor ejekutivu Organizasaun Naun Govermental (ONG) Luta Hamutuk ne’e mós husu ba governu jestaun ne’e tenke rekoñese aan katak di’ak liu agora sira ka’er administrativa de’it para governu foun mai mak halo kontratu. 

“Agora sei ida ne’e kontinua, governu ida foun mai nia bele halo revizaun, nia bele halo review. Ida ne’e la di’ak mós ba kompañia sira. Kompañia sira bele lakon bainhira ita halo revizaun, ita bele hapara. Ne’e inserteza ida ne’e, loloos governu jestaun ne’e bele komprende para labele asina,” hatete Akara via kontaktu telemovel ba Tempo Timor, Kuarta (21/03). 

“Agora ita ka’er governu jestaun ida, loloos ne’e atu jere de’it administrasaun sira ita ba halo kontratu, no kontratu ida ne’ebé mak nivel internasional. Ida ne’e tenke hetan rekoñesementu hosi instituisaun Estadu sira seluk mós. Ita labele governu jestaun ida, loloos mak ka’er de’it administrativa ba halo fali kontratu ida,” esplika Akara. 

“Liliu, ita preokupa liu kona – bá seguransa, kona – bá ita nia soberanea. Entaun, tenke estudu klean se mak lori mai, fiber optic ne’e di’ak, maibé tenke hatene se mak lori mai, kompañia ne’ebé, nia background oinsá, ninia ligasaun politika ho seguransa oinsá, tanba ita labele sem estudu, sem hare aspetu hirak ne’e ita ba asina ne’ebé iha ameasa fali ba ita nia soberanea, halai liubá ita nia seguransa nasionál ida ne’e mak preokupasaun”. 

“Maibé atu dehan fiber optic di’ak ka la’e, di’ak! Maibé, problema mak ohin ha’u mensiona ne’e”. 

AMP mós konsidera aktu asinatura ne’e nu’udar pasu ida hosi governu atual atu fa’an soberanea Timor – Leste ba rai seluk. Rajaun seluk ne’ebé AMP aprezenta katak governu jestaun labele asina kontratu foun tanba programa seidauk passa no seidauk iha lejitimidade politika no legal atu halo kontratu ba projetu ida ho nivel internasional. 

Empreza Moratelindo promete sei investe osan hamutuk millaun U$20 hodi dada kabu submarinu mai Timor – Leste.­

Diretor Teknolojia PT. Mora Telematika Indonezia (Moratelindo), Michael McPhail katak, investimentu ne’e sei iha impaktu positivu ba governu, edukasaun no bisnis.‑

McPhail konsidera katak, investimentu ne’e fundamental tebes ba dezenvolvimentu nasaun nian iha tempu oin mai, no promete katak, ne’e sei fornese koneksaun internet ho kualidade aas no lais. Empreza ne’e mós mak konekta Indonézia ba Singapura liuhós kabu submarinu.‑

 “We are also committed to invest 20 million of U$ to this project over the cost for the next five years to support the broadband development in Timor – Leste,” promete McPhail liuhósi nia diskursu iha Timor Plaza – Dili, Segunda (19/03).‑

 “So basically internet connection would be transform”.

Iha fatin hanesan, primeiru – ministru jestaun Mari Alkatiri hatete, iha tinan 2011, primeiru – ministru Kay Rala Xanana Gusmão lori Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasionál (PEDN) hodi hetan aprovasaun hosi Parlamentu Nasionál. PEDN ne’e nu’udar planu ne’ebé izola Timor – Leste hosi mundu internasional.

Iha tinan 2011, primeiru – ministru Kay Rala Xanana Gusmão lori ba Parlamentu no husu aprovasaun ba Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasionál (PEDN). Hosi tinan 2011 to’o tinan 2018, halo ona tinan hitu. Planu ne’e inklui mós atu rompe izolamentu Timor – Leste nian ba mundu.‑

 “Ha’u nia prinsipiu ida mak izolamentu ho dezenvolvimentu la kaben ba malu, atu lori dezenvolvimentu tenke rompe, no ohin loron iha mundu globalizadu, izolamentu ne’ebé halo ita ki’ak liu mak komunikasaun. Se komunikasaun laiha kualidade, sai karun, tanba fonte fornesementu karu,” hatete Alkatiri.

Tanba ne’e, Alkatiri hatutan, governu konstitusional ba dahitu fó prioriedade absoluta ba investimentu ida ne’e. Atu fulan ne’en ka fulan hitu tan ita iha ona broadband fiber optika, ho kabu submarinu hodi bele aselera komunikasaun, maibé hatun folin ba komunikasaun tomak.  ­

Entretantu, Vise-Ministru Dezenvolvimentu ba Transporte no Komunikasaun, Inácio Freitas Moreira katak, investimentu ba kabu submarinu ne’ebé halo hosi empreza Moratelin ho TELIN nu’udar investimentu puru, no proposta ne’ebé aprezenta ba governu liuhósi aprezentasaun Konsellu Ministru ho hanoin atu halo investimentu puru, fó golden share to’o pursentu 30.

Moreira hatutan, antes ne’e iha ona estudu lubuk ida mak halo ona kona – bá oinsá bele dada kabu submarinu mai Timor – Leste, no garante katak sei laiha problema kona – ba seguransa no seluk tan. (Oki)