Iha tinan 2012, governu Timor-Leste, anúnsia liberalizasaun merkadu telekomunikasaun Timor-Leste no hakotu monopóliu Timor Telekom iha área telekomunikasaun. Iha tempu ne'ebá, governu fó sai mos, kandidatu kompañia operadór telekomunikasaun foun haat, husi estranjeiru ne'ebé espresa sira-nia intensaun, atu mai investe. Maibé, ikus mai kompañia Telkomcel husi Indonézia ho kompañia Telemar mak hetan lisensa ba investimentu iha Timor-Leste.

Hafoin kompañia tolu ne'e halo kompetisaun la lori mudansa signifikativu ba telekomunikasaun iha Timor-Leste. Dala barak kliente sira sempre lamenta ho presu internet ne’ebe katun liu, rede ne’ebe lakon mosu no la iha kualidade no atendimentu servisu la fi’ak husi operadór tolu nee. 

Iha fulan Fevereiru, tinan 2019, VIII governu liu Konsello Ministru (kM) aprova tan, lisensamentu ba servisu telekomunikasaun ba operadór Ceslink, ne'ebé maioria na'in ba kompañia ne'e husi timor oan.

Atu hatene kle'an liu tan, prosesu no razaun saída maka Governu fo lisensa ba operador foun nee, tuir mai ita akompaña entrevista Tempo Timor (Tempo Timor) ho Ministru Transportes Komunikasoens (MTK) hanesan iha karaik ne’e.

Tempo Timor : Ami hakarak atu konfirma kona-bá VIII governu nia polítika no razaun saida mak, hodi fó tan lisensa ba operadór telekomunikasaun foun ida ne'e, bainhira iha Timor-Leste ezisti ona operadór telekomunikasaun tolu? 

MTK : Sim, primeiru hakarak hato’o ba públiku katak, kompañia Ceslink hatama sira-nia proposta atu investe iha área telekomunikasoens. Prosesu ne’e la’o, hahú kedas husi bainhira ha’u assume knaar nu’udár Ministru Transportes Komunikasoens, iha fulan kotuk hirak liubá, ha’u tama foin fulan rua, sira submete kedas sira-nia proposta. Iha tempu ne’e kedas ha’u hatun dezpaxu ba tékniku sira, liu-liu iha Autoriedade Nacional Comunicação (ANC sigla portugués) para haree, Estuda sira-nia proposta no tetu, depois ikus mai bele fó pareser ruma ba ministru, kona-bá parte tékniku no parte legál nian. Hafoin sira haree, depois sira fó pareser mai ministru para bele hatur desizaun ruma. Ceslink nia proposta, depois de liuhusi prosesu ne’e, prienxe rekezitus ne’ebé mak oferese ba operadores iha área telekomunikasoens nian. 

Nu’udar ministru, ha’u apresia no orgullu, tanba iha timor oan sira ne’ebé mak iha idade joven, sira iha koñesimentu téknika iha area telekomunikasoens, depois iha mós timor oan sira ne’ebé mak ekonomikamente iha kapasidade finanseira, para bele fó apoia finansiamentu ba investimentu ida ne’e.

Nu’udar governu, ami orgullu, tanba prezensa VIII governu nian, mak atu atende ema ho dignu. Sidadaun hotu ne’ebé mak iha interese atu investe, entaun ita hahú promove ita-nia ema sira, labele hein de’it buat hotu perfeitu mak ita la’o, maibé kuandu iha vontade prontu kalae ita fasilita, no fó autorizasaun para sira hala’o sira-nia planu investimentu ida ne’e.

Hanesan ita hotu hatene, durante ne’e, iha ona operadores tolu. Operadores sira ne’e ita bele dehan operadores internasionais, estranjeiru ne’ebé mak investe iha ita-nia rai, hahú ho TT, governu mós hola parte iha ne‘ebá, ho asaun pur volta pursentu 21,59, no timor oan balun mós hola parte iha laran. Hafoin, mosu tan operadores rua hanesan Telkomcel no Telemor.

Tuir ami-nia haree, halo oinsá mak hamosu kompetisaun ida ke di’ak, “fair entre sira”, entaun ita timor oan mós bele, prontu ona investe, okey sira bele la’o iha ne’ebá, naran katak sira-nia atividade ne’e la’o iha koridór ou regras nia laran. Durante ida ne’e mak akontese, hau hanoin buat ida ke di’ak ba ita.

Tuir ha’u nia observasaun tékniku, durante ne’e, kliente ba operadores tolu ne’e, pur volta de um millaun itál, nune'e ekonomikamente, osan ne’ebé mak sai ba estranjeiru liu husi parte tolu ne'e, ita bele dehan, hanesan bee ne'ebé mak sulin tuir mota, kada minutu, ita bele dehan mos, kada segundu osan ne’e sulin, satán fulan. Osan ne’e sulin ba liur, hanesan mota bo'ot ne’ebé sulin, agora prezensa timor oan ne’ebé mak investe iha área telekomunikasoens, mais ou menus, bele satan netik oituan, para osan ne’e labele sai hotu ba liur. Nu’udar timor oan barak ka oituan mak tama iha ne’ebá, osan ne’e sirkula hela iha ita-nia rai laran. 

Hanesan sira-nia aprezentasaun, sira-nia proposta, sira bele fó solusaun ruma, em termus de problema sosiál, ekonomia no sira mos, bele fó kampu servisu ba timor oan. Tuir sira-nia proposta, sira bele fó servisu ba timor oan pur volta de 5.000 pesoas. Entaun sira bele ajuda ona, governu para rezolve problema sosiál no iha parte seluk, ekonomikamente sira mós bele hasa’e rendimentu ba traballadór sira. Mais ou menus ladi’ak liu, maibé bele responde netik iha kontestu ekonomia.

Kuandu timor oan mak investe, relasiona ho seguransa ba informasaun, ha’u hanoin sira bele garante, iha razoens barak, mais ha’u sublina de’it sira ohin ne’e.

Orgullu tanba timor oan bele hola parte, bele kompete. Perguntas! Tanba sá mak ita bele fasilita ema husi estranjeiru, hodi mai investe iha ita-nia rai, iha área komunikasaoens? Oinsá mak ita labele fasilita timor oan sira?

Nia timor oan ida, ne’ebé mak iha vontade no koñesimentu téknika, iha área telekomunikasaoens. Entaun ida ne’e importante, atu ita promove sira, hodi oferese oportunidade ba sira mós bele la’o. La’os para iha ne’e de’it, maibé ba futuru, karik timor oan balun ne’ebé mak iha tan vontade atu investe, nu’udár governu, ita prontu para prosesa sira-nia proposta no oferese oportunidade ba sira.

Tempo Timor : Sr. ministru , tuir informasaun dehan kompañia ne’ebé eziste ona, sira hato’o sira-nia lamentasoens balun, katak ita-bo'ot sira-nia governu ne’e, fasilita liu ba timor oan sira?

MTK : Prontu, ita bele iha diferensas opinioens, pozisoens, razoens, bele aprezenta. Mais diferensas ideias, pozisoens, ida ne’e mak ita bele dehan, embriu husi demokrásia. Buat hotu-hotu labele uniforme, klaru katak iha sentimentu balun kontente, balun deskontente. maibé governu nia pozisaun mak ne’e, atendimentu tantu sidadaun estranjeiru, timorense, atendimentu ne’e, tenki tuir regras ne’ebé mak iha. Asaun ne’ebé mak ita halo iha koridór regras nian. laiha hanoin dehan ida anak emas no ida oinsá mak ita difikulta ne’e la’e.

Oitavu governu nia komitmentu, Ministériu Transportes Komunikasoens (MTK), oinsá mak fó atendimentu ida ne’ebé mak imparsiál, justu ba ema hotu-hotu, tantu ema ne'e sidadun estranjeiru ne’ebé mai investe iha Timor Leste, sira mós tenke kumpri ita-nia regras no leis ne’ebé mak vigora. Nune’e mós ba timor oan ne’ebé mak iha vontade atu investe, ita tenki fó atendimentu ne’ebé justu, laiha anak emas. Pozisaun governu nian, mak fó atendimentu ne’ebé mak kualidadde, dignu no justu ba ema hotu.

Tempo Timor : Sr. Ministru prosesu avaliasaun ba proposta ne’ebé mak hatama husi operador foun ne’e lalais liu, tanba bele hateten katak fulan neen de’it remata ona, buat di'ak saida mak Ceslink aposta iha sira proposta laran? 

MTK : Primeiru, proposta ne’e tama tuir prosesu ne’ebé mak iha, bainhira sira hatama, ha’u hatun kedas despaxu ba tékniku sira, parte ANC sira haree i depois iha ona periodu ne’ebé mak hatur, atu ita tenke halo konsultasaun ba públiku, inklui operadores tolu ne’e, konsulta ba sira, husu sira-nia hanoin eskritamente ba ministériu. Balun deskontente, balun fó pareser ne’ebé mak neutru. Maibé ne’e pozisaun sira nian, nu’udar governu oinsá mak fó atendimentu hanesan ba ema hotu.

Prezensa operadores telekomunikasoens ba dahaat, oinsá mak sira na’in haat bele halo kompetisaun ne’ebé mak iha koridór regras nia laran. Ne’e legál tuir proseduria. Atendimentu ne'e, la’os dehan lalais, maibé tuir duni mekanizmu ne'ebé mak hatur, prosedimentu legál no regras ne’ebé mak hatur.

Halo konsultasaun ba parte hotu, públiku sira hato'o sira-nia hanoin no bainhira prosesu sira ne’e, ita ultrapasa ona, ita konklui, ikus mai ita submete ba Konsellu Ministru, para bele halo apresiasaun. Tuir mai halo aprezentasaun iha Konsellu Ministru no hetan apresiasaun, ikus mai hola desizaun. Hanesan ohin ha’u dehan, hanoin ho pozisoens husi parte sira ne'ebé la hanesan ou mai ho versaun oin-oin, balun dehan prosesu ne'e la'o lalais liu i seluk dehan la'o kleur los. Mai ha’u, la hatene ida ne’ebé mak loos, maibé parte ministériu ka governu ninia pozisaun mak, prosesu ne’e tenki la'o tuir duni mekanizmu ne’ebé mak iha. Kumpri regras hotu, nune'e mak konsultasaun refere, lori tempu durante fulan tolu, parte balun hato'o uluk ona sira-nia hanoin, i ita mos sei hein tan hanoin husi parte seluk. Se ita hakarak halo atendimentu ida ne’ebé lais no fasilita liu, hanesan opiniens ne’ebé mak iha, ita la presiza halo konsulta, tanba governu iha kompeténsia bele hatuur kedan desizaun. Maibé ida ne’e, ita la halo. ita nafatin respeita ida operadores hirak ne'ebé ezisti nanis ona no ita husu sira-nia opinioens, atu opinioens ne’e pro ka kontra, importante mak sira nia razoens sira ne’e, aprezenta mai ho eskritamente, depois ministériu iha parte ANC tetu no análiza, ikus mai mak ita follow up ema-nia pedidu.

Pedidu kuandu tama ita labele rai, obrigasaun para prosesa ema nia pedidu ne’e, atu rezultadu ne’e pozitivu ka negativu ne’e depois mak ita haree, maibé prosesu ne’e tenki la’o.

Tempo Timor : Sr. Ministru, hafoin kumpri prosesu hirak ne'e ita boot ba aprezenta proposta ne’e, iha Konsellu Ministru, bele esplika oituan desizaun ne’ebé Konsellu Ministru foti?

MTK : Primeiru, hakarak hato’o katak, kompañia Ceslink, hato’o sira-nia proposta mai Ministériu Transporte Komunikasaun, hatutan ka kontinua prosesa Ceslink nia dokumentus ba Konsellu Ministru, atu tau iha ajenda reuniaun Konsellu Ministru nian, ami só fasilita de'it, maibé iha Konsellu Ministru, MTK, nu’udár proponente, ha'u hato'o prosesu ne’e ba Konsellu Ministru.

Dahuluk, hanesan ministru, tenke halo uluk intervensaun, kona-bá razaun saida mak ohin ha'u temi ona hanesan, benefísiu saida mak kompañia ida ne'e oferese ba governu no ba populasaun ka komunidade. Ha’u halo introdusaun, depois mak oferese oportunidade ba tékniku sira, husi parte kompañia Ceslink hodi halo aprezentasaun tékniku. Bainhira halo aprezentasaun hotu, membru Konsellu Ministru ida-idak halo sira-nia intervensaun no apresiasaun ba aprezentasaun refere.

Em jeral, kontente ho aprezentasaun ne’e, apresia nu’udar timor oan ne’ebé mak ho idade joven, sira bele iha koñesimentu, kapasidade, abilidade tekniku ho vontade tomak prontu hodi investe. Ne’ebé em prinsípiu Konsellu Ministru sira hato’o, sira nia apresiasaun ne’ebé mak pozitiva, ba planu investimentu ida ne’e. Ha’u hanoin laiha difikuldade ida ne’ebé mak boot iha ne’ebá. Mezmu ke nune’e, membru Konsellu Ministru ida-idak fó sujestaun, oinsá mak hadi'a sira-nia performanse no bele halo atendimentu ida ne’ebé mak dignu, ba ninia kliente sira. Ne’e sujestaun ne’ebé mak ami ida-idak hato’o iha ne’ebá. Klaru nu’udar ema la perfeitu, buat sira ne’ebé mak iha, bahasa karik dehan iha kelebihan no kekurangan, kekurangan sempre iha, mas ne’e esforsu oinsá mak ita hadi'a ka halo melloramentu ba ita-nia planu, oinsá mak bele fó atendimentu ne’ebé mak di’ak, planu marketing no planu bisnis ne’ebé mak di’ak.

Tempo Timor : Sr. Ministru, Ceslink nia proposta, Karik Konsellu Ministru aprova ona, iha Kuarta-Feira ne’e ka seida’uk?

MTK : Sim, em prinsípiu hanesan ohin ha’u dehan, hotu-hotu iha apresiasaun ne’ebé mak pozitiva, signifika katak iha aprovasaun ba planu investimentu ida ne’e.

Tempo Timor : Mais ou menus proposta ne'e hetan ona aprovasaun iha Konsellu Ministru, bainhira mak sira bele hahú sira-nia atividade?

MTK : Sim, tuir sira nia schedule ne’ebé mak iha (oráriu). Baibain kuandu iha dokumentu ida ne’ebé hetan aprovasaun, iha Konsellu Ministru hafoin sei lori ba halo publikasaun iha Jornál da Repúblika. Buat ne’e iha ninia etapa, bainhira publika ona, signifika hahú husi tempu ne’ebá, ezisténsia kompañia Ceslink ne’e, juridikamente legál no ne’e nu’udar sira-nia baze atu sira halo operasoens.

Tempo Timor : Parte balun fó apresiasaun di’ak, ba ita bo'ot Nia esforsu maibé, ema balun deskontente, oinsá ita bo'ot nia hanoin?

MTK : Klaru katak, bainhira iha desizoens ruma, iha pozisoens ka ideia ne’ebé mak pro no kontra, deskontente, balun mós apresia ba rezultadu ida ne’e. Ha’u hanoin buat ne’e normál, deskontente no kontente ne’e ita-nia aset, ita rekoñese, bahasa dehan kemajemukan, diferensas ne’e buat ida ne’ebé ke normal. Balun tenke apoiu, balun diskorda ne’e sempre akontese.

Tempo Timor : Sr. Ministru, internet dala ruma lenuk mós la’o lalais liu, dalaruma telefone mós ladi’ak inklui mensajen, Tanba ne'e, ho prezensa husi operadór foun nee, saída mak Sr. Ministru espera husi sira? 

MTK : Prontu, nasaun ne’e atu la’o lalais ita tenke investe iha área telekomunikasoens, nasaun ne’e kuandu prosesu hotu la’o ne’e ninia entidades Estadu tomak, ne’e bainhira iha sistema komunikasaun ida ne’ebé mak di’ak, bele aselera ita-nia prosesu, ohin loron buat teknolojia ne’e hanesan nesesidade bázika, hanesan ai-han, kuandu ita la han, ita sente hamlaha no la hemu ita hamrok, hanesan mós telekomunikasaun. Ita bele haree realidade, kuandu dadersan funsionáriu públiku ka emprezáriu ida, dadersan sira tama iha sira nia servisu, sira tenke asesu uluk ba internet, signifika katak ida ne'e sai hanesan nesesidade. Enkuantu negosiante, akademista ka estudante no ema baibain, sira nia interese ba telekomunikasaun ne’e hanesan nesesidade báziku. Governu iha komitmentu tomak atu oferese liña ida ne’ebé mak di’ak, lalais para ita nia sosiedade sira bele utiliza. Nune’e mós kuandu iha sistema ida ne’ebé mak di’ak iha ita-nia rai laran, bele atrai investór estranjeiru, bele mai tanba sira garantidu. La’os ida ne’e de’it, VIII governu konstituisional, espesialmente MTK iha ninia planu brillante ne’ebé mak sei raliza. Iha projeitu boot ida ne’e, desizaun estratéjiku governu nian, oinsá mak iha ligasaun ho liña fibra optika, kuandu ida ne’e realiza, dehan ita nia telekomunikasaun ne’e sei di’ak liutan, internet mós sei di’ak liután, bainhira ita haruka mensajem ruma mós ninia speed ne’e lalais liu, ho tempu ne’ebé labele kleur. Ne’ebé esforsu tomak ita la’o, ninia rítmu ne’e la’o fila-fali ba ita-nia pasiensia, atu bele aselera prosesu hirak ne’e. Ne’ebé iha parte telekomunikasoens VIII governu konstituisional iha komitmentu, para bele fasilita planu e-goverment, e-education, e-economy, e-comerce ne’e ita bele aselera buat sira ne’e.

Tempo Timor : Karik bele esplika saída mak e-goverment, e-education, e-economy ne’e?

MTK : Sim, katak durante ne’e, prosesu sira ne’ebé mak la’o ne’e sei manuál. Husi sistema ida manuál, kuandu ita hakat fila-fali eletróniku, uza teknolojia telekomunikasoens, ha’u hanoin bele fasilita buat di’ak, hodi aselera prosesu ne’e. Ha’u fó ezemplu ida, hanesan atendimentu iha aeroportu ka portu, kuandu atendimentu manuál, prosesu ne’e la’o kleur, depois la garante kanál sira ne’e. Atendementu manuál ne’e dalaruma ita bele to’o loron rua no tolu, mas kuadu uza sistema eletróniku bele oras ida, oras rua, maibé ha’u hanoin la to’o iha ne’e i asegura ba prosesu tomak, la loke oportunidade para iha iregulariedade, ne’e mak e-goverment, maibé iha laran ne’e jerál. 

Hanesan iha univesridade sira ne’e e-education, ita la presiza iha biblioteka ida ne’ebé mak boot, universidade ne’e laiha espasu ba biblioteka, iha fakuldade hira, iha departamentu hira, livru bar-barak tau iha ne’ebá, maibé kuandu planu e-education ne’e la’o entaun buat hotu bele asesu liu husi telemovel. Atu livru bar-barak ita hein download de'it, la presiza ba loke buku ida to’o hotu, entaun ne’e ita bolu e-education. Ida ne’e hanesan ezemplu de’it, mas buat ne’e foun presiza ita nia rekursu umanu, hodi zere, teknolojia avansadu ida ne’e mós obstákulu ida ba ita, oinsá mak ita prepara-aan atu labele sai fali vítima ba teknolojia avansadu ne'e. Ne’ebé iha mundu ida ohin loron ne'e, siénsia no teknolojia ne’e avansadu tebes, maibé, antes ita ko’alia teknolojia ninia abut ne’e mai husi siénsia, ita tenke iha koñesimentu ne’ebé mak iha kualidade, adekuada hafoin mak ita deskobre teknolojia. Karik halo komparasaun, siénsia no teknolojia ne’e labele halo separasaun. se ha’u dehan siénsia no teknolojia ne’e hanesan analogu ida, katak siénsia mak ai-hun no teknolojia mak ai-fuan. Bainhira ema uza sala bele sai vítima, tanba ne'e, husu ba matenek na’in sira, atu uza teknolojia ne’e ba bem estar povu nian.

Tempo Timor : Dála ida tan atu klarifika, ema balun dúvida ho kapasidade operadór foun nee. Sáida mak di'ak liu, husi operadór Telekomunikasaun foun nee?

MTK : Kompañia Ceslink sei halo Servisu ne'ebé lori benefísiu ba Estadu no komunidade: Benefísiu ba Estadu, garante seguransa ba informasaun, absorbe empregu ba timor oan, selu taxa ba Estadu, garante sirkulasaun osan iha Timor Leste, kontrola ba informasaun (bazeia ba lei ne'ebé vigora), promove investimentu nasionál, promove kapasidade nasionál, promove investimentu no kredibilidade ambiente no komérsiu, promove e-goverment. Agora benefísiu ba komunidade: presu ba pakote ho xamada ne’ebé ho baratu, internet ho presu pakote ne’ebé ho folin baratu, presu fixu sei ajuda presu merkadu, pakote simples, rede ka network sei abrajante ba área rurais hotu, iha tinan lima nia laran i kriasaun empregu ba timor oan to’o 5.000 garante kualidade informasaun i e-learning (e-education). Ne’ebé ne’e mak benefísiu ne’ebé sira sei oferese ba Estadu no komunidade em jerál.

Ita orgullu, timor oan iha kreatividade, iha koñesimentu tékniku iha área telekomunikasoens, mak ita sei haree sira-nia asaun ne’e la’o oinsá, benefísiu ida ne’ebé ohin sira temi iha sira-nia planu ne’e, akontese duni ga la’e ita hotu sei haree. Iha lisensa ne’ebá mós iha rekezitusi ne’ebé kompañia tenke prinxe ka lae. Loos, ne’e tenke prienxe mak hanesan ohin ha’u dehan ne’e, durante prosesu ne’e la’o, hanesan ohin ne’e, balun lais liu, balun dehan kleur liu, ne’e tanba prosesu ne’e, se sira prienxe rekezitus ke ita nu’udar governu, ita laiha objesaun para difikulta, ita só oinsá mak prosesa sira-nia planu investimentu ne’e tuir regras ne’ebé mak vigora, atendimentu ne’e justu ba ema hotu

Tempo Timor : Tuir informasaun, dehan katak, iha kompañia operadór telekomunikasaun Ida, halo ligasaun ilegál ba liña internet, husi Atambua Indonézia mai Timor Leste, saida mak ministru sei halo hodi evita, hahalok hirak ne'e?

MTK : Sim, ha’u mós asesu ba informasaun katak, iha akontese hanesan ne’e, maibé ita bele dehan, ne’e só ema ne’ebé mak iha koñesimentu iha área ne’e, mak bele deteta. Buat ne’e abstratu, ita bele dehan anin, laiha fátus ida ne’ebé ita bele kaer, maibé ita-nia ema sira ne’ebé iha koñesimentu kona-bá área ne’e, sira hatene. Ha’u hanoin ne’e kompeténsia ministériu ne’e nian, no iha ninia Diresaun Nasionál Infraestrutura Komunikasoens i mós iha Autoriedade Nasionál Komunikasoens, atu regula buat ne’e, ha'u sei orienta sira na’in rua, hodi haree asuntu ne’e, se loos duni buat ne’e eziste, pozisaun saida mak ita sei hola. Nune'e sei iha prosesu laran, ita sei haree rezultadu husi prosesu ne’e oinsá. Ne’e ita sei asesu ba nia progresu ne’e, la’o oinsa, ita sei asesu hamutuk.

Obrigado ba sr. Ministru