Login to your account

Username *
Password *
Remember Me

Pakote I : Festa Ran Iha Muaapitine Featured

Sra. Mariana Marques, faluk husi saudozu Angelo da costa Sra. Mariana Marques, faluk husi saudozu Angelo da costa Foto Suplai
JEOGRAFIKÁMENTE, Lospalos munisípiu ida ne'ebé hadulas ho ai-laran tuan, ne'ebé fasil ba gerrilleirus halo movimentu ba mai. Situasaun jeografiká ida ne'e mós halo área Lospalos nu'udar armazém ai-han ba gerrilleirus sira. Iha área ida ne'e maek, nuu, kumbili no ai-han seluk tan, fasil atu gerrilleirus sira hetan. 
 
Tanba ne'e, iha tinan 1978 depois baze apoiu iha Matebian naksobu, gerrilleiru barak mak husik hela foho Matebian, hodi ba halo akampamentu no destaka iha Foho Pai Tx'au to'o Legumau no Naunil (Lospalos). 
 
Populasaun barak deside tuun no rende, hela iha vila no husik hela FALINTIL no kuadru FRETILIN nian balun iha ai-laran. Sira ne'ebé tun mai vila, balun servisu ba inimigu. Maibé, iha tempu hanesan mós sira mantein nafatin kontaktu ho FALINTIL sira iha ai-laran, hodi oferese material nesesidade baziku nian ba FALINTIL sira. FALINTIL sira mós kontinua sobrevive hodi reziste nafatin hasoru tropa Indonézia iha ai-laran.
 
Falu Txai (Miguel do Santos) nu'udar komandante ida ne'ebé mai husi Lospalos. Iha tinan 1978, nia ho kompañia ida destaka hela iha foho Pai Tx'au. Liu tiha tinan ida iha ne'ebá (1979), Falu Txai halo kontaktu regulár ho populasaun Suku Muapitine. 
 
Loron 24 Novembru tinan 1983 nu'udar loron istória ba povu Muapitine. Loron ida ne'e, militar Indonézia hahú deskobre katak iha populasaun nain 7 iha suku ne'e, mak mantein kontaktu ho gerrilleirus FALINTIL sira, durante tinan haat ona.
 
Depois deskobre tiha, militar Indonézia hahú kaer kedas populasaun nain hitu (7), hodi lori ba kastigu iha Kodim 1629 Lospalos. Sira nain hitu (7) ne'e mak: Alarico, José Vicente, Angelo da Costa, Lino Xavier, Alvaro Freitas, Alberto dos Santos no Leonel Oliveira. Sira hotu hetan tortura ne'ebé dezumanu no degradante durante loron 14 iha Kodim, hafoin ikus mai iha loron 6 fulan Dezembru sira husik sai Alarico no José Vicente.
 
Iha loron 7 Dezembru 1983, komandante husi Komando Militar iha Muapitine informa ba populasaun sira katak iha loron 8 Dezembru 1983, komunidade sira iha suku Muapitine sei hetan vizita husi Komandante Kodim 1629, Bupati KDH TK II Lautém no Komandante KOPASSUS husi Lospalos. 
 
Alende ne'e, komandante mós informa katak populasaun nain lima (5) ne'ebé kastigu iha Kodim 1629 mós sei mai hamutuk no asiste festa ho sira iha loron ne'e. Tanba rona katak sira atu hetan vizita mak populasaun sira prepara no organiza malu, atu simu ho tebe-tebe no batuke.
 
Mariana Marques, populasaun Malhara, Suku Muapitine, Lospalos nu'udar testemuña ida ne'ebé iha loron ne'e obrigatoriamente sai sasin ba hahalok brutalidade hasoru ninia kaben Angelo da Costa. 
 
Mariana, tenke hamriik iha oin hodi assiste Julio Freitas taa ninia kaben Angelo nia kakorok, iha tenda festa laran. Feto forte ida ne'e simu torturasaun oioin husi mentál no fiziku. Maibé, ba Timor-Leste nia husik nia kaben. 
 
Barbariedade husi TNI (militar Indonézia) ho ninia ema sira, hasoru aswain Timoroan sira iha MASACRE MUAPITINE ninia fitar sei kanek hela. Tuir mai, MARIANA MARQUES fó sasin:
 
“Vítima nain lima ne’e, simu ho tebedai no dahur. Bainhira vitima sira tama ona ba kuartu laran, HANSIP sira hahu kesi ona sira nia liman. Hafoin kesi vitima nia liman, HANSIP  dehan ba bupati Claudio Vieira katak, sira kesi hotu ona. 
 
Bupati Claudio Vieira hamriik iha odamatan hodi aviza ba populasaun tomak ne’ebé partisipa iha festa ne’e, (ba hau nia maluk sira, feton no oan sira mak iha suku Muaa-pitine. Rona ha'u nia liafuan ne’e. Ha'u hatene, Suku Muapitine ne’e signifika rai mutin. Maibé, ohin loron ha'u mak sei halo nia nakfilak sai mean). 
 
Rona liafuan ne’e, ami foin hanoin, dalaruma ida ne’e hanesan momentu ida atu oho vítima sira ne’e. Hafoin ne’e, bolu ona Angelo da Costa  (ha'u nia laen kaben). Angelo mós sai mai ona. Bainhira Angelo sai husi kuartu mai tenda laran, Júlio Freitas la’o tuir nia. Júlio Freitas dehan ba Angelo (Hateke ba leten par hau ta’a o nia kakorok. Ohin loron ne’e mak o troka ona hau nia fatin hodi sai kepala desa). Hafoin ne’e, Angelo hateke ba leten no Júlio Freitas taa duni nia kakorok no monu kedas iha tenda laran. Angelo nia kakorok kanek no koak. Entaun ran sai maka’as. 
 
Tuir fali mai, vítima naran Lino mak sai husi kuartu mai tenda laran. Bainhira Kepala Desa Armando lori katana atu taa, Lino dehan ba Armando atu ba kadi tan ninia katana. Lino dehan, katana ne'e la kro'at. Maibé, Armando la rona Lino nia lian no ta’a Lino nia kotuk laran. Lino monu. Mate iha fatin. 
 
Bupati Claudio Vieira, aviza tan dala ida (povu sira iha suku Muaa-pitine, mai hotu tetak vitima ida ne’e atu nune’e imi hatene, loron seluk labele halo tan hanesan sira) Entaun ema balun ba taa fali mate isin ne’e. Lino ne’e mate kedan iha fatin. Bolu fali vitima datoluk naran Olivieira. Bainhira Oliveira sai husi kuartu mai, wakil Kepala Desa Aleixo mak lori tudik hodi sona Oliveira nia kabun no sai husi sorin. Oliveira mate kedas fatin. 
 
Vítima dahaat naran Alberto sai fali mai no bolu fali Virissimo atu ba oho. Virissimo lori tudik ne’e hodi se ba lalehan tutun hodi hamulak. Maibé, nia hamulak ha'u lahatene tanba ko'alia  ibun laran de'it. Hafoin hamulak, nia mós sona Oliveira nia fuan matan to'o borus iha kotuk. Vítima dalima maka Alvaro, nia rian Xico Pinto, kepala kampung suku Muapitine nia mak oho. Sona husi fuan to’o borus husi nia kotuk laran, mate kedan iha fatin. 
 
Oho hotu tiha, Bupati sai fali mai hodi aviza tan dala ida (ba povu tomak iha Suku Muapitine, ida ne’e mak imi haree ona ho matan no kaer ona ho liman. Ema seluk halo filafali karik, se nia fen mak halo entaun nia laen oho, nia laen mak halo sala entaun nia fen mak oho no nia oan mak halo karik, nia aman mak oho, sira ne’e kompara hanesan batar fuhuk, ema labele trai ita nia maluk Indonézia sira. Sira ne'ebé mak mate ona ne’e sira mak oho nia an rasik. Bainhira o trai o nia rain o sei mate. Tenki haketak lalais batar fuhuk sira atu labele hadaet ba batar sira ne'ebé mak sei di'ak. Mate isin sira ne’e iha ne’e hela. Sese mak hakarak lori mate isin ne’e ba sira nia knua, entaun lori ba). Hafoin ida ne’e, ekipa ne'ebé  mak ohin oho vitima sira ne’e sa’e fali nia kareta no filafali ba ida-idak nia uma. Ami mak lori mate isin sira ne’e ba ida-idak nia uma hodi hakoi. 
 
Hau hanoin hau nia laen mate ona. A finál  nia sidauk mate. Ekipa ne’e prepara atu fila, Júlio Freitas dehan nune’e (HANSIP ba sona fali lai Angelo, tanba ha'u ohin haree nia la mate ida). Entaun HANSIP ba sona fali dala sia (9) iha nia kabun. Ne’e mós la mate nafatin. Maibé, tudik tama ba nia kabun laran. Bainhira ami lori husi fatin ohin oho vitima sira ne’e, ami to’o iha dalan klaran, ha'u nia laen dehan nune’e, ha'u sidauk mate ida. Ami lori to’o uma, mestri relizaun ida mak la'o tuir ba Angelo nia uma  atu kura nia kanek. Ami iha uma, ema la mai iha ami nia uma, so ema Indonézia sira mak haleu ami nia uma. Bainhira lokraik ona, derepente José Vicente la'o ho tropas Indonézia ba vítima sira nia uma hodi konfirma, vítima mate ona ka lae. Bapak sira dehan nune’e (Angelo sei moris ka? Haruka nia familia ba hakoi ona. Tanba, mate isin haat seluk ne’e hakoi hotu ona).
 
Ha'u nia laen rona hela. Nia husu mai ha'u, se mak mai ona? Ha'u hatan José Vicente mak mai ho tropas hodi dehan katak tenki hakoi ona o. Maibé, hau nia laen dehan, ha'u seidauk mate ne’e. Tanbasá tenki hakoi ona hau? Ha'u nia laen fó hatene mai dehan ha'u hein nia mate mak ha'u ba hakoi. Dehan karik ema hotu la hakoi nia entaun nia dehan ha'u mak tenki  hakoi mesak nia mós laiha buat ida. Rai kuak la naruk mós di'ak. Naran katak nia isin tenki lakon. 
 
Tanba de'it ema obriga ha'u, atu hakoi moris ha'u nia laen, entaun ha'u tenki ba konfirma iha tropas Indonézia ne'ebé nia Kompi besik iha ami nia suku, ha'u fó hatene ba tropas ida hein pos ne’e katak, ha'u nia laen sei moris, nia lakohi ema atu hakoi nia. Entaun bapak ne’e dehan ha'u tuur atu nune’e nia konfirma lai ba bupati Claudio Vieira. Maibé, bupati dehan tenki hakoi. Maski nia sei moris. Tanba, nia ema traidór, tenki entrega ba Maromak. Se lae, nia sei influensia ema hotu. Hau mai ho tanis, entau ha'u laen husu ha'u, tanbasá o tanis? Maibe ha'u hatán, bapak sira dehan tenki hakoi o, tanba sira dehan o traidór. Hafoin ne’e, ha'u nia laen dehan ba ha'u, lori ha'u nia oan mai, ha'u fó ha'u nia rein ikus ba sira. 
 
Entaun, ha'u  mós lori ha'u nia oan sira ba nia aman hodi fó nia rein ikus. Ha'u  nia laen dehan ba ami nia oan sira, labele tanis bainhira nia husik iha tempu naruk (Mariana konta ho matanbeen, nia hamoos nia matanbeen ho nia liman loos Mariana konta tan) Ha'u nia laen nia lia fuan ikus mai ha'u: Ha'u tenki kuidadu ha'u nia oan sira. Maski ami nia uma atu aat mós, ami tenki tuur iha laran. Tanba ha'u nia laen dehan nia halo aat ba nasaun, entaun ema sei la haree ami nain tolu. Nia dehan, maski sira nain lima ne’e mate ona, maibé  loron ruma Timor sei ukun an. Loron ruma karik ema mate hotu, fatuk de'it mak iha Timor mós, Timor sei ukun an.
 
Iha tuku neen lokraik, bapak sira mai tan hodi obriga ami tenki hakoi ha'u nia laen. Entaun, ami lori ona ba rai kuak. Maibé, nia oan iha momentu ne'ebá ne’e sei tinan rua. Nia tanis tuir nia apa. Entaun, tropa sira kous no soe ba iha aifunan laran. Nia oan tanis iha ne'ebá. 
 
Bainhira ami to’o iha rai kuak, maski sei moris maibé ami hatoba ona iha rai kuak. Tanba tropa sira akompaña nafatin ami. Bainhira ami hatoba iha rai kuak laran, ha'u nia laen dehan, nia naruk liu rai kuak, dehan ami tenki hasai hodi ke’e tan rai kuak ne’e lai. Maibé, bapak sira lakohi. Entaun, ha'u nia laen kruza nia liman iha nia hirus matan. Nia ain nia habadak tiha, tanba naruk liu rai kuak. Ha'u nia laen husu ba bapak atu tiru rahun nia ulun, nia mate mak foin hakoi, ha'u nia laen nafatin ko'alia, tanbasá tenki hakoi nia moris. Nia sala saida? Maibé, bapak sira dehan ami tuir orientasaun husi bupati Claudio Vieira. Entaun bapak sira suru ona rai hodi taka ba rai kuak. Ha'u nia laen hakilar iha rai kuak nia laran. Maibé, bapak suru nafatin rai hodi taka, to’o nia iis kotu iha kuak laran. (Mariana konta ho tanis).
 
Hafoin hakoi, ami fila mai uma, ema la mai haree ami. Ha'u ho ha'u nia oan nain tolu tuur mesak iha ami nia uma. Ha'u mak buka hahán hodi sustenta sira. Maski ha'u nia laen bapa sira oho ona, maibé sei lori ha'u ba kastigu iha pos no husik fali ha'u ba uma. Tanba ha'u nia oan sira kiik. Maibé, bapak dehan kada Segunda ha'u tenki ba aprezenta ha'u nia an iha pos. 
 
Bainhira grupu tropas 700 (tujuh ratus) to’o Timor, entaun sira lori ha'u ba kastigu permanente iha pos. Bainhira tropas FRETILIN asalta tropas Indonézia nain 16 (kejadian manga tujuh ratus) entaun sira foin husik ha'u ba uma, bainhira grupu tropas 623 mai fali, lori fali ha'u ba kastigu, até hau muda husi Muapitine mai Malahara,” Mariana haktuir.
Rate this item
(3 votes)
Last modified on Thursday, 22 August 2019 17:23
Tempo Timor

Ho hakraik an Tempo Timor hato'o komprimentus ba laitor sira katak, Jornal Tempo Timor hahu mosu iha imi le'et atu fasilita informasaun ba imi. Tamba ne'e ami presiza ita boot sira nia tulun atu ekipa jornal ne'e nian bele halao servisu jornalismu ho didiak.

Jornalista Jornal Tempo Timor, bandu atu hetan envelope ka sasan ruma husi fontes informasaun sira.

www.tempotimor.com
Darwin_Optic

Popular

Error: No articles to display

.

Contact us

Palapasu
Dili, Timor-Leste
+670 7723 4852
+670 7728 1698
http://www.tempotimor.com

Kalendariu Arkivu

« April 2024 »
Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1 2 3 4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25 26 27 28
29 30          

Tempo Timor Networks

Online Counter