Tempotimor (Díli) – Hafoin Tribunál Rekursu (TR) deside Dekretu Parlamentu Nasionál Númeru 6/V (Primeira Alterasaun Lei Número 3/2014, 18 Juñu) kona-ba Lei Rejiaun Administrativa Espesiál Oe-Kusi, Ambeno (RAEOA) konstitusionál, iha loron 15 fulan agustu, Prezidente Repúblika promulga lei ZEESM maibe kontinua haruka tan pakote lei seluk, ne’ebé ligadu ba tratadu foun Fronteira Maritima (FM) ba Tribunál Rekursu hodi husu fiskalizasaun preventiva maske parte governu fo sai ona katak iha loron 30 fulan ne'e sei iha troka nota diplomatika kona ba akordu Tratadu FM entre Primeiru Ministru Australia ho Primeiru Ministru Timor-Leste iha seremonia aniversariu Referendum ninian ba dala 20 iha Dili.
Kona-ba kestaun Prezidente da Republika husu TR halo Fiskalizasaun Preventiva ba Lei Fundu Petroliferu ho Lei Atividade Pretoliferu ne’e, Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Arão Noé de Jesus Amarál oras ne’e, hein hela informasaun ofisiál hosi Tribunál Rekursu (TR) kona-ba razaun Prezidente Repúblika, Francisco Guterres 'Lú Olo' husu fiskalizasaun preventiva ba alterasaun lei 4 (ha’at) ne'e.
"Rona, maibé seidauk ofisiál. Ami hein hela informasaun loloos hosi Tribunál Rekursu," PPN hatete ba jornalista, Kinta (15/08/19).
Iha Kinta dadersan, Arão dehan alterasaun hirak ne'e vigora hafoin bele troka nota diplomasia entre Timor-Leste ho Austrália iha loron 30 Agostu tinan ida ne’e. Nia hatutan, sei la konsege troka nota diplomasia, osan 10% hosi Bayu Undan Austrália sei simu nafatin.
"Se mak lakon. Timor-Leste mak lakon. La'ós Austrália. Se la tama iha vigór, tenke suspende troka nota hodi hein lei hirak ne'e vigora," Arão afirma.
Nia akresenta, tuir lei loron 30 Prezidente Repúblika estuda, katak 25 Agostu PR foti ona desizaun. Maibé, ida ne’e depende ba kompeténsia PR nian.
Nia deskreve, alterasaun pakote lei ha’at ho tratadu iha ligasaun, se foti desizaun idak-idak mós labele troka nota diplomasia.
Entretantu, proposta lei ha’at ne’ebé Governu haruka ba Parlamentu Nasionál (PN) hodi halo alterasaun atu bele ajusta ho tratadu foun fronteira tasi nian, hetan ona aprovasaun final global. Maibé, bankada parlamentar FRETILIN kontinua fó kartaun mean (vota kontra) ho razaun lakohi fahe rikus soin porsentu 30 ba Austrália no mós rejeita atu empreza Timor Gap hetan osan porsentu lima hosi osan mina rai (Fundu Petroliferu).
Proposta lei 4 (ha’at) ne’ebé hetan ona aprovasaun global finál iha Tersa (23/07/19) mak hanesan proposta lei Número 4/V (1a) - alterasaun daruak ba Lei Número 13/2005, 2 Setembru kona-ba Lei Atividade Petrolifera (LAP) hetan votu afavor 41, kontra 23 abstensaun ida hoi deputadu PD, Adriano do Nascimento. Proposta Lei Número 5/V (1a) - alterasaun daruak ba Lei Número 9/2005, 3 Agostu kona-ba Lei Fundo Petroliferu hetan votu afavor 41, kontra 23, no abstensaun ida hoi deputadu PD, Adriano do Nascimento.
Ba fali proposta Lei Número 6/V (1a) – Alterasaun dahuluk ba Lei Número 8/2008, 30 Juñu kona-ba Lei Tributaria no alterasaun dahuluk ba Lei Número 3/2003, 1 Jullu kona-ba Tributasaun Kontratantes de Bayu Undan, alterasaun dahuluk ba Lei Número 4/2003, 1 Jullu kona-ba Dezenvolvimentu Petróleu Tasi Timor (Estabilidade Tributária) hetan votu afavor 42, kontra 23 no abstensaun mamuk, no ikus liu mak poposta Lei Número 7/V (1a) kona-ba Rejime Laboral no Migratoriu Espesial Aplikavel ba Projetu Bayu Undan ho votu afavor 42, kontra 23 no abstensaun mamuk.
Lei ha’at ne’e, hetan ona aprovasaun liuhosi votasaun final iha Parlamentu Nasionál iha fulan Jullu liubá.
Historikamente Parlamentu Austrália foin mak ratifika tratadu ne’e iha Segunda 29 Jullu 2019 no Parlamentu Timor-Leste ratifika ona tratadu ne’e iha loron 23 Jullu 2019.