Ho nune’e, razaun ne’ebé SEII Maria Fonseca konsidera forte atu bele hetan aseitasaun husi KFP mak razaun serbisu media SEII nian durante ne’e la la’o.
Kona-ba serbisu media nian, SEII esplika, durante tinan ida tomak boletin SEII, Lian Igualdade, la la’o, maske nia fó ona orientasaun fila-fila atu públika ona boletin refere.
Problema boletin ida ne’e mak kait to’o indisiplinar ne’ebé SE Maria Fonseca kestiona.
SE dehan, hafoin nia fila husi Nova Iorke, boletin SEII ne’e seidauk hadia no públika. Ho nune’e nia realiza enkontru hodi husu oinsa no tanba sa mak boletin ne’e seidauk produs.
“Señora Luisa automatikamente lakon kontrulu kedas no hakilar kedas dehan “nusa mak media mak sala hela de’it, sala hela de’it” (hakilar) to’o nia nakadedar. Ha’u hanoin nia atu monu, koalia to’o nakadedar.”
“Ha’u mós haree ba nia maneira, ha’u normalmente enkontu ho ema, see de’it, maske ema ne’e ita-nia bawahan mós ita la lakon kontrolu ida hanesan ninian, sa tan ho ita-nia atasaan eh, no ha’u hanoin ida ne’e laiha etika, falta de respeitu,” dehan SE Maria Foncesa.
Kona-ba problema saúde nian, SE Maria Fonseca hatete, nia hatene Luisa iha problema saúde tanba nia hakilar ho nakdedar, no tuir SE rona iha okaziaun balun, sira hakilar-malu to’o atakasaun no monu.
“Ha’u momentu atu ko’alia loloos iha fatin seluk karik ema duni sai tiha ona maibé ha’u mós haree nia nakdedar no ha’u tauk, ha’u hatene katak nia iha problema saude, no dalahira ona mak ha’u rona katak sira iha okaziaun balun hakilar-malu to’o atakasaun, monu, no iha momentu ne’e ha’u mós tauk nia monu.”
Kona-ba viajen ba Nova Iorke, Estadus Unidus Amerika, ne’ebé Luisa duun SEII lori nia subriñu, SE Maria Fonseca esplika, normalmente hanesan ho instituisaun hotu ne’ebé hala’o viajen, membru governu la’o ho ema husi gabinete ida, tekniku ida, no Diretór Jeral akompaña ema husi gabinete ida, ema ne’e nomeia husi Xefe Gabinete.
“Ne’e ha’u la ba hatudu see see mak atu tuir”.
Kona-ba notisia no foto ne’ebé públika sala iha facebook no ikus mai fó sala fali ba Luisa, SE Maria Fonseca dehan, ne’e la loos.
“Loron-loron sira haruka diretamente mai iha ne’e, hakura direitamente ba iha Señor Antonio par atu públika, iha gabinete, la ba fali iha departementu media no la husu”.
Atu hatene kompletu liu tan deklarasaun husi Sekretaria Estadu Igualdade no Inkluzaun (SEII), Maria José da Fonseca, tuir mai jornalista Tempo Timor (JTT) oferese intervista eskluzivu ne’ebé halo ho SEII iha ninia gabinete, foin lalais.
JTT: Señora Sekretaria Estadu, ami hakarak husu kona-ba kazu husi señora ida naran Luisa.
SEII: Ok. Ne’e eis Xefi Departementu Média ninia.
JTT: Señora SE karik bele esplika kazu ne’e oinsa? Tanba tuir informasaun ne’ebé ami rona, señora Luisa hato’o rekursu ba KFP no ba PDHJ.
SEII: Hanesan ne’e, to’o agora ha’u seidauk hatene karta ne’ebé ita boot hatete husi PDHJ, mais ha’u horbainhra haruka duni karta ida ba KFP husu atu hapara Sra. Luisa husi kargu xefia ba Departementu Média ninian, atu la estende tanba situasaun ida ke agora ministeriu hotu, instituisaun governu hotu hasoru mak ne’e, estensaun automatika kargu xefia ne’ebé kee KFP halo. Entaun momentu ne’e hakerek hodi husu par labele estende tana ona.
Normalmente, iha ona esperiensia husi instituisaun seluk ne’ebé ke husu atu troka kargu xefia sira KFP rejeita. Entaun ha’u tenke iha razaun forte ida par bele husu atu labele estende, tanba serbisu media ninian la la’o hanesan ohin hatete ba ita boot ne’e ida deit, ne’e boletin igualidade nian ne’e tinan tomak la la’o, no iha tan primeiru trimestre tinan ida ne’e nian, depois, momentu ne’e la la’o
(ha’u) husu par atu produz, la halo, la halo. Ami fulan-fulan reuniaun kargu xefia ne’e temi hela de’it, aleinde semana-semana kargu diresaun temi hela de’it par diretora ida-idak ba koalia ho sira-nia xefe departementu sira, diretor jeral, inspetór follow-up ba buat sira ne’e, maibé ha’u iha ne’e husi tiha kedas Juñu (2018) to’o tiha fali iha Marsu (2019) ne’e mós buat ne’e la sai hanesan ha’u hatete.
Lian ba Igualidade agora mak sira haruka ba iha saida. Agora mak ami iha interinamente responsavel ida ba area media ninia ne’ebé ke horibainhira husi kargu diresaun sira sujere par atu interinamente depois de Sra. Luisa ami la estende.
Agora interinamente iha ema ida ne’ebé ke iha ne’ebá responsavel tanba lei só fó dalan ba funsionariu permanente de’it, funsionariu ne’e mak agora responsavel hela no nia asegura hela Lian Igualidade nian.
Aleinde ne’e, iha serbisu lubuk boot ida media nian ne’ebé ke la la’o. Ida ne’e laos de’it ha’u-nia observasaun maibé departemetu sira mós halo. Ok, nia parte halo advokasia, ne’e média nia parte importante loos. Se media la funsiona ami labele halo ami-nia planu advokasia bele rich-out ba ema barak.
Situasaun seluk mak ami-nia pajina facebook ne’ebé ke estebelese dezde SEPI nia tempu. Uluk komu asesor Carlito no asesor Nuc mak iha ne’e entaun asesor Carlito iha tempu ne’ebá ajuda hela par loke hela pajina facebook nian no kontinua nia mak hanesan adinistradór. Entaun, dezde ke ha’u tama, ha’u husu sira par rezolve ida ne’e mais la rezolve to’o foin dadauk mak sira buka ona solusaun, media foin semana liu ba mak sira buka ona solusaun ba ida ne’e ona.
Aleinde halo akompañamentu ba serbisu, media nia papel atu bele asegura serbisu instituisaun nian tomak par depois fó sai, halo ligasaun buat sira ne’e, mais la funsiona barak.
Aleinde ida ne’e sempre ke ami enkontru ba kargu xefia, Lian ba Igualiddae buat sira ne’e ita repete hela de’it kada fulan.
Entaun momentu ha’u ba tiha Nova Iorke, ha’u ba enkontru ha’u fila mai seidauk, entaun ha’u bolu sira mai no diretora Benigna mós momentu ne’e ha’u husu sira mai hodi dehan “oinsa ona, nusa mak to’o agora Lian ba Igualidade to’o agora seidauk iha”, entaun Sr. Luisa automatikamente lakon kontrulu kedas no hakilar kedas dehan “nusa mak media mak sala hela de’it, sala hela de’it” to’o nia nakadedar. Ha’u hanoin nia atu monu, koalia to’o nakadedar. Diretora (Benigna) ne’e mós mak iha ne’e, no diretora rasik dehan “Sra. Luisa kalma”.
Ha’u mos haree ba nia maneira, ha’u normalmente enkontu ho ema see de’it, maske ema ne’e ita-nia bawahan mós ita la lakon kontrolu ida hanesan ninian mós, sa tan ho ita-nia atasan eh, no ha’u hanoin ida ne’e laiha etika, falta de respeitu. Ha’u momentu atu ko’alia loloos iha fatin seluk karik ema duni sai tiha ona maibé ha’u mós haree nia nakadedar no ha’u tauk, ha’u hatene katak nia iha problema saude, no dalahira ona mak ha’u rona katak sira iha okaziaun balun hakilar-malu to’o atakasaun, monu, no iha momentu ne’e ha’u mós tauk nia monu ne’ebé ha’u dehan “Sra. Luisa kalma, Sra. Luisa kalma”, mais nia nafatin to’o ami par tiha deit, to’o nia hakmatek tiha mak ami kontinua fali no ha’u dehan kedas ba nia katak “Sra. Luisa ida ne’e laiha respeitu, laiha étika, devia ida ne’e la akontese no ha’u hein katak la akontese tan”.
Problema sira serbisu nian la rezolve dezde Juñu (2018) to’o agora la rezolve ne’e mak ita koalia nafatin, ita la devia koalia, maibé koalia nafatin. Entaun tanba situasaun sira hanesan ne’e ha’u hanoin, serbisu sira iha ne’e ami ema la barak, departementu ida ami ema na’in 2 ka 3. Ne’ebé se kargu xefia mak la ativa, serbisu la la’o, depois sira nain hira ne’ebé ke iha xefi nia okos ne’e depende ba desizaun xefi nian, entaun dala-ruma hein hela par baihira mak xefi dehan halo no dala-barak liu karik Sr. Justinho ne’ebé serbisu hamutuk ho Sra. Luisa foti desizaun hodi halo serbisu, kuaze buat barak nia (Justinho) mak halo de’it seim iha diresaun husi Sra. Luisa ninian, laiha instrusaun ruma husi Sra. Luisa ninian.
Nia (Luisa) mós foti lisensa dala-barak ate ke lisensa ne’e nia laiha direitu, nia foti mai diretora hase nia, nia halo problema ho diretora no dalabarak hodi ba facebook, i dala-barak ke ami dehan ona, ita iha ne’e ita iha kanal par halo komunikasaun liu-liu informasaun sira ne’ebé mak imi rezolve iha laran la devia imi lori ba li’ur, media sosial ne’e laos dalan par rezolve problema, iha diskordansia ruma tenke ba liu husi xefia sira hodi rezolve nune’e mós iha xefi sira la konsege (rezolve) lori ba iha diretora sira no diretor jeral.
Agora invez de, prinsipalmente kuandu ita la tuir regras ne’ebá iha ita buka dalan par hadia, ita lori problema sira ba media sosial, tetu buat sira ne’e hotu. Nia kondisaun saude ne’e iha pesaun ne’ebé barak entaun ita komesa tauk katak iha momentu ne’e ha’u tauk loos katak nia atu monu, entaun ami par kleur tiha mak ami kontinua, ho razaun sira ne’e mak ami tenke husu par labele estende, no ha’u dehan kuandu komisariu António Freitas mai hasoru ha’u, ha’u dehan kedas iha enkontru kargu diresaun nian mós ha’u la husu atu instaura prosesu disiplinar, ida ne’e só par KFP asegura katak la estende ninia mandatu hanesan xefi departemetu par ami bele tau departementu ne’e, ami bele iha ema fali hodi zere departementu ne’e to’o instituisaun tomak ne’e bele lao ho diak.
Ami kontinua buka dalan par oinsa, ami, ha’u ho apoiu, kuandu labele loos ona mak ami buka ema, laos ami narsaida, ami buka maneira to’o diretór jeral mós tuun par koalia, ha’u koalia dala-ruma la la’o ha’u bolu departementu sira ne’e par koalia, ida ne’e tanba sa, ida ne’e tanba sa, oinsa mak ita buka dalan par rezolve, entaun ami haree katak labele liu ona ita buka dalan par halo mudansa, ita instituisaun governu nian laos iha ita-nia kompaña, tanba ne’e ita hakarak halo-ita nia knaar ho didi’ak par ita servi públiku, ida ne’e mak ami nia hakarak.
JTT: Señora SE, ita-boot dehan katak señora Luisa falta disiplina, falta respeitu, maibé tanba sa molok ne’e hili nia sai xefe departamentu?
SEII: Hanesan ne’e, ha’u tama Sra. Luisa ne’e iha ona kargu ne’e, ha’u la hatene nomeiasaun horbainhira mais atu koalia loos katak iha ne’e barak liu mak kleur loos ona, só Diretór Jeral mak foin iha 2016, tanba nia mós uluk hanesan Diretor Nasional depois nia kontinua tiha nia mastradu depois nia fila mai hetan fiar ba Diretor Jeral no barak mak iha ne’e kleur loos ona.
Hanesan ohin dehan ami ema la barak ida, iha departementu ida ema barak liu na’in tolu eh, ne’e mós metade husi ami-nia funsionariu sira ne’e kazual, temporariu, momentu iha 2015 mak atu halo fali rekrutamentu maibé komu troka governu, governu foun mai kansela hotu tiha programa ne’e mak rekrutamentu la halo.
Maibé atu koalia loos karik iha ne’e nesesidades par atu amuneta ema, maibé komu ema laiha entaun kargu xefia sira ne’e mak ema sira ne’e kuaze sei nafatin hela iha ne’ebá, buat ida ke dala-ruma ami mós molok atu halo sei tetu, haree ba emania esperiensia, depois ema-nia background akademika, buat sira ne’e hotu no nia serbisu kleur iha instituisaun ne’e tempu hira, tetu buat sira ne’e hotu mak foti desizaun.
JTT: Tuir informasaun, dezintendimentu hahú mosu tanba foto atividade iha Nova Iorke ne’ebé hatuun iha pajina fecebook, ne’e loos ka lae?
SEII: Atu koalia loos, informasaun sira iha pájina facebook Sra. Luisa la envolve diretamente. Hanesan ohin ha’u dehan, Sr. Justinho mak halo buat sira ne’e hotu, ne’ebé atu ba hirus fali Sra. Luisa ba ida ne’e ha’u hanoin la loos liu kedas. Informasaun ida ne’e ne’ebé laiha baze kedas i liu-liu iha Nova Iorke nian haruka direta mai iha gabinete, depois gabinete mak fó sai iha ne’e, iha media ofisial, gabinete nian mak diretamente fó sai, buat ruma la loos, sala, labele Sra. Luisa (mak sala).
JTT: Señora SE, iha informasaun katak media SEII sente sai vitima tanba bainhira ba Nova Iorke media sira la ba, maibé ikus mai bainhira faila iha facebook, media mak sala fali.
SEII: Hanesan ne’e, ami iha ne’e normalmente ami orsamentu la boot ida, ba viajen sira ne’e ami la’o hanesan instituisaun hotu, hanesan membru governu hotu, la’o gabinete ida akompaña depois husi instituisaun ema tekniku ida ka teknika ida ba, diretor jeral mak ba no mos akompaña husi gabinete, xefi gabinete mak nomeia ida ne’e, ne’e ha’u la ba hatudu see see mak atu tuir. Depois ami iha asesora ida ne’ebé serbisu iha ne’e apoiu husi governu Australia nian, nia ba maibé ema ida selu nia ne’e mak selu nia viajen, osan la hasai husi instituisaun ida ne’e nian.
Entaun, ami laiha orsamentu par atu lori ema barak no momentu ne’e mós kandu depois de atividade loron-loron sira haruka diretamente mai iha ne’e, hakura diretamente ba iha Sr. Antonio par atu públika, iha gabinete la ba fali iha departementu media no la husu.
Durante ne’e, dezde ha’u-nia atividade Sr. Antonio mak kobre, laos media, ida uluk Sr. Justinho maibé ha’u nota katak dala-barak departementu media rasik la akompaña ha’u-nia atividade entaun husik ba ha’u hakarak instituisaun hotu nia atividade tenke kobre, ha’u inisiu, ne’e mak ita-boot sira akompaña ami nia pajina facebook laos ha’u-nia atividade domina, ha’u fó ona instrusaun klaru dezde ha’u tama iha ne’e media laos mai foka membru governu nian de’it. Tanba serbisu ne’e instituisaun nian, departementu hotu-hotu halo, fó sai serbisu hotu-hotu liu-liu atividade ne’ebé instituisaun ne’e halo tenke fó par públiku hatene, laos membru governu nian de’it.
Koalia loos karik kleur loos ona mak departementu media ne’e ba kobre atividade seluk, ha’u-nia ne’e gabinete mak diretamente haree, só iha eventu ne’ebé ke instituisaun tomak nian departementu media nian diretamente envolve iha laran. Entaun (ba) Nova Iorke nian ne’e la loos ida, no iha tempu barak moos la loos kuadu dehan sira mak dikorbangkan, informasaun ka foto mak hatun ne’e sala, ne’e la loos.
JTT: Señora SE, ita-boot nia eis Xefe Departamentu iha ninia ezijensia hakarak atu hasai razaun tolu ne’ebé ita-boot hakerek iha keixa, oinsa ita-boot nia pozisaun ba ida ne’e?
SEII: Hanesan ne’e, bainhira atu instaura prosesu disiplinar tenke iha internamente, instituisaun halo prosesu ne’e tomak, agora kargu xefia ne’e iha kompetensia membru governu nian, iha lei hatete katak sira ne’e to’o de’it tinan rua, loloos ne’e tempu liu tiha ona no kleur loos ona.
Razaun ne’ebé tau iha ne’ebá ne’e atu la estende nia kargu la’os atu halo prosesu disiplinar, so prosesu disiplinar karik mak prosesu interna lao uluk lai, ne’ebé la’os prosesu disiplinar. Ha’u momentu ne’e dehan kedas ba Sr. Komisariu (KFP) katak ha’u la husu kuandu nia mai hasoru ha’u koalia depois de ida ne’e, ha’u dehan lae, ha’u-nia karta ne’e ba husu par labele estende, ita hapara ema ida tenke iha razaun, tanba saida mak ita tenke hapara.
JTT: Obrigadu ba tempu
