Asaun ne’ebé kondutór bus ne’e halo lori pasajeiru sira ne’ebé tuur hela iha karreta laran nia vida ba risku laran. Sala uitoan de’it, ema lubuk ne’e nia vida ameasadu. Kestaun ida ne’e, sita mós atensaun husi Ministru Transporte no Komunikasaun, José

“Ita haree kondutór ne’e tula pasajeiru nakonu iha karreta, depois nia halai ho velusidade aas, depois iha tempu hanesan nia preokupa sigaru iha nia tilun, nia mós preokupa atende telefone. Nia liman rua de’it, entaun ida seluk ba tiha sigaru no ida seluk ba tiha telefone depois volante nia husik tiha,” dehan Ministru José.

Tan ne’e, Ministru José iha ninia mandatu sei buka maneira atu bele hadi’a di’ak liu tan mentalidade kondutór sira liu husi programa formasaun.

Politika seluk ne’ebé ministru ne’e iha mak atu organiza transporte públiku no privadu sira ne’ebé to’o ohin loron sei dezorganizadu.

“Durante ne’e tuir ha’u-nia observasaun, ita-nia transporte públiku tantu privadu ne’e dezorganizadu, tanba to’o agora ita seidauk iha asosiasaun ida par akomoda ita-nia trasporte sira ne’e”.

Kona-ba estasionamentu ka terminal, ministru ne’e dehan, iha ninia mandatu nia sei muda terminal Bekora ba Hera hodi fó mós espasu ba mikrolete no taxi sira atu bele hasa’e sira-nia rendimentu.

Tuir mai deklarasaun kompletu Ministru Transporte no Komunikasaun José Agostinho da Silva (MTK) liu husi intervista eskluzivu ho jornalista Tempo Timor (JTT) iha nia knar fatin, eis Merkadu Antigu, Kaikoli, Dili, semana kotuk.

JTT: Senhor Ministru politika saida mak ita-boot iha ba area transporte terrestre?

MTK: Durante ne’e tuir ha’u-nia observasaun, ita-nia transporte públiku tantu privadu ne’e dezorganizadu, tanba to’o agora ita seidauk iha asosiasaun ida par akomoda ita-nia trasporte sira ne’e. Ezemplu ba kazu konkretu ida hanesan mikrolete, taxi, bus, sira ne’e transporte privadu, populasaun sira ne’ebé mak iha kapasidade finanseiru sira hola rasik, depois governu fasilita, fó karta tranjitóriu ba sira. Maibé ita la kosege hari organizasaun ida hodi halibur sira iha asosiasaun nia laran.

Entaun difikuldade mosu, dala-ruma ita haree, sira mós matenek, tanba dala-ruma estudante sira, ita-nia oan sira atu ezame nasional iha tempu ne’ebé mikrolete sira halo mogok, entaun saida mak ita hasoru iha tempu ne’ebá, ministru hasoru difikuldade. Ha’u iha esperiensia, iha fulan hirak liu bá kondutór sira halo demo hasoru ha’u, entaun ha’u laos ba ko’alia ho partaun karreta nian no diretór asosiasaun transporte nian, maibé ba ko’alia fali ho sofer sira, tuir loloos sofer ne’e hanoin bainhira mak nia partaun fó osan ba nia, maibé dala-ruma nia partaun sira ne’e sira manda hotu no pior liu tán mai deskute ho ministru, entaun signifika katak ita seidauk organiza sira.

Polítika ministériu nian oinsa mak organiza sira mak ita tenke kria asosiasaun ida ba sira par ba futuru karik iha buat ruma ita halo ligasaun ho sira-nia asosiasaun. Ita haree transporte iha Dili laran, ita haree sofer karreta no ema lori motor sira aprendiz barak liu fali ema ne’ebé iha esperiénsia, entaun ne’e kontribui ba asidente tráfiku.

Dala-ruma ita lao iha dalan, tanba balun husi liman karuk korta tiha ba oin, balun husi liman loos korta tiha ba sorin, ita labele konfia ho ita-nia lampu sen no espellu, tanba ida ne’ebé mai husi kotuk ne’e nia halai lakohi atu hatene (tidak mau tahu) depois akontese tiha asidente depois nia hirus tan tiha fali ita. Ne’e mak situasaun real ne’ebé akontese iha Dili laran.

Mais agora, tanba saida mak buat ne’e akontese?, tuir ha’u-nia hanoin buat sira ne’e akontese tanba liga ba disiplina. Ha’u hanoin tempu atribuisaun karta kondusaun ne’e mak laloos, entaun polítka ministériu nian mak oinsa bele kria eskola karta kondusaun par bainhira ema ida atu asesu ba karta kondusaun ne’e nia tenke tuir formasaun.

Formasaun sei fó husi funsionáriu ministériu transporte terestre, polisia, no bele mós envolve husi jurista sira. Ho nune’e bainhira hetan karta kondusaun nia hatene ona sinais tranzitu no sasaun saida mak nia hetan bainhira kontra.

Ho formasaun ne’e kondutór sira bele sai professional no sira-nia karta kondusaun ne’e ho nivel internasional, ne’ebé la’os de’it bele uza iha Timor laran maibé mós iha rai sira seluk. Se lae nia laiha estrutór ida iha nia sorin, depois nia ba dulas tuun-sa’e volante iha Tasi Tolu depois nia mai hetan ona karta kondusaun, ida ne’e mak akontese iha Timor.

Realidade balun ema ba empresta karreta no treinu durante loron ida ka rua iha Tasi Tolu depois mai hetan ona karta kondusaun, pior liu tan mak karta kondusaun mak ba hasoru sira iha uma, ida ne’e mak realiddae ne’ebé ita haree.

Mais ita hakarak halo mudansa ba buat ne’e. Tenke iha eskola ba karta kondusaun par ita bele forma sira-nia karáter no disiplina. Ralidade balun ita sa’e taxi depois ita loke odamatan mak ita haree kondisaun sofer nian, ezemplu nia uza faru singlet ida depois nia isin nakonu ho tato, fuuk boot, oin taa la haan fali, ne’e pior liu, ema atu sa’e ita-nia karreta, liuliu ita-nia alin feto sira, sira hanoin barak “ha’u sa’e ne’e lori ha’u ba ha’u-nia objetivu ka lori halai no halo violasaun hasoru ha’u?”. Tanba ne’e atu muda buat sira ne’e tenke iha formasaun apropriadu ba sira.

Ha’u-nia viajen foin lalais ba Malazia, iha informasaun ne’ebé di’ak tebes, tanba iha ne’ebá kuandu kondutór ida atu reinu esturutór ida tuur iha nia sorin, hafoin nia tenke ba tuir formasaun sira ne’ebé ohin ha’u temi.

Iha periodu provasaun ba kondutór ne’e durante tinan rua nia labele komete krime ruma inklui kontra sinais tranjitu. Se nia lori ona tinan ida mak nia kontra sinais tranjitu ruma ka xoke ruma, nia tenke fila fali ba zero, mais durante tinan rua ne’e mak la akontese buat ruma mak nia foin ba tuir fali ezame ida, entaun iha ezame ne’e mak nia hetan aprovasaun, nia hetan karta kondusaun.

Prosedimentu atu prienxe kriteria tenke lao hanesan ohin ha’u dehan par bainhira ema ne’e bele kaer karreta iha Timor no iha ne’ebé de’it. Par karreta ne’e iha fatin sira ne’ebé regra tau iha ne’ebá katak husi fatin ne’e to’o iha fatin ne’ebá tenke halai ho velosidade 100 KM/h ne’e tenke halai tuir regra ne’e, labele menus no labele liu fali, iha fatin seluk se dehan 60 KM/h ne’e tenke kumpri se lae bele hamosu engrafamentu no asidente.

JTT: Senhor ministru, iha preokupasaun mós kona-ba mentalidade kondutór sira ne’ebé balun ho kondisaun lanu lori karreta no ikus mai hamosu asidente, oinsa ministériu nia haree ba ida ne’e?

MTK: Realidade ne’ebé akontese, ita haree sofer ne’e tula pasajeiru nakonu iha karreta, depois nia halai ho velosidade aas, iha tempu hanesan nia preokupa sigaru iha nia tilun, nia mós preokupa atende telefone. Nia liman rua de’it, entaun ida seluk ba tiha sigaru no ida seluk ba tiha telefone depois volante nia husik tiha. Oinsa mak ba kaer tan mudansa, ikus mai ita-nia konsentrasaun ne’e fahe ba buat hira kedas. Situasaun sira ne’e mak hamosu dezastre tráfiku.

Ida ne’e liga ba mentalidade no disiplina ne’ebé liga ba bainhira hetan karta kondusaun, tanba iha momentu ne’ebá mak bele forma nia karáter hodi labele fuma, labele atende telefone, no labele lanu.

Buat sira ne’e atu labele akontese tenke iha formasaun ba ida ne’e durante fulan tolu ka neen, tanba atetude sira ne’e mak hamosu asidente trafiku ne’ebé it abele dehan ho númeru aas, sa tan kondisaun estrada komesa di’ak no halai ho velosidade aas. Sira la halo seguransa ba pasajeiru sira, se nia kareta ne’e la tula pasajeiru. Se tula sasan, entaun nia mós tenke halo seguransa ba nia aan tanba nia mós ema.

Ha’u hetan esplikasaun balun husi sofer antigu sira, sira dehan iha kualker kurva ida, ita-nia hanoin ne’e tenke hanoin katak ema ida iha oin, entaun velusidade ne’e tenke tuun no ita tenke hola ita-nia dalan, labele hola ema nia dalan. Ne’e hanoin di’ak ida, mais tempu ida agora ne’e ba latan de’it depois hola hotu ema-nia dalan, derepente ida mai husi oin mosu dezastre ne’ebé ita la espera.

Ida fali, ita haree karreta hanesan taxi, mikrolete no bus balun nia kondisaun la merese ona atu tula pasajeiru, tanba karreta balun tuan tiha ona, balun pinta entaun tinta ne’e mak halo nia liur di’ak maibé mesin sira ne’e labele ona.

Politika ministériu nian ba asuntu ida ne’e mak tenke regulariza husi parte inspesaun karreta nian. Halo regra ida katak karreta ne’ebé prodúz husi tinan ne’e to tinan ne’e labele ona tula pasajeiru tanba nia mesin labele ona atu tula pasajeiru, entaun tenke halo ba privadu ka oinsa.

Iha rumor balun ne’ebé ha’u rona, ha’u seidauk iha evidensia, maibé dehan katak karreta ne’ebé ba halo inpesaun ne’e dokuemntus mak ba maibé karreta la ba, entaun oinsa mak ita bele hatene karreta ne’e nia kondisaun?, depois mai dehan karreta ne’e nia kondisaun di’ak, mais lao iha dalan nia lampu sen mós laiha ona, deois mesin sira iha laran ne’e bele asegura ba pasajeirus sira ka lae?.

Tan ne’e, ministériu ne’ebé ha’u lidera sei halo rigorozu liu tán iha parte inpesaun ninian, par karreta sira ne’ebé labele ona atu halo transportasaun ba pasajeiru tenke hapara, ba sira ne’ebé sei bele ne’e kontinua.

Ha’u orienta ona tekniku sira atu haree ba asunte ne’e ho sériu, karik presiza iha deketu lei ruma, ita prontu prepara par asegura, tanba iha karreta balun ne’ebé labele, obriga lao de’it, dala-ruma mós ha’u bainhira sai husi serbisu ha’u halai iha taxi no mikrolet balun nia kotuk, la hatene maibé derepente de’it nia par ona maske lampu rem la lakan, signifika ida ne’e la priense rekejitu.

JTT: Senhor Ministru, relasiona ho politika transporte terrestre, liu-liu ba terminal iha Dili, oinsa politika ministériu nian ba ida ne’e?

MTK: Ita haree no hatene kondisaun real terminal rejional husi parte leste, sul no oeste. Terminal Bekora ne’ebé ita haree engrafametu boot ida, to’o estrada ninin sira ne’e tau tiha sinais tranjitu katak labele para, mais par nafatin, entaun hanesan ohin dehan ne’e, ema ne’e hatene sinais tranjitu ne’e ka lae, karik hatene maibé sira para nafatin. Agora atu asegura ba sira hodi labele para ne’e ita-nia polísia tranjitu sira, enkuantu sira kontra ita tenke prosesa tuir prosedimentu ne’ebé mak iha, mais iha ne’ebá avontade entaun ikus mai hamosu engrafamentu.

Solusaun saida mak ministériu ne’e iha mak atu halo mudansa ba terminal Bekora ba fali Hera. Mudansa ida ne’e bele fó espasu ba ita-nia mikrolet no taxi sira par bele ba Hera tula pasajeiru hodi hasa’e sira-nia rendimentu. Se ita mak la halo ida ne’e situasaun ida ohin ne’e kontinua akontese nafatin, bele afeta ba sira-nia rendimentu no bele hamosu problema sosial, tanba ne’e mak ministériu ne’e planeia hela par terminal Bekora ne’e muda ba Hera, no ami iha ona koordenasaun ho ministru estatal no autoriedade munsipiu Dili.

Kona-ba rai ne’e kompetensia iha ministériu estatal no prezidente autoridade munsipiu Dili, ministériu transporte sei aloka orsamentu hodi halo investimentu iha ne’ebá, halo terminal ida ne’ebé mak di’ak, iha uma, public toilet par pasajeiru sira mai karik iha fatin dignu ba sira. Ida ne’e terminal ba transporte rejiaun leste nian.

Agora ba rejiaun oeste nian iha Tasi Tolu, tuir informasaun katak ita-nia governu aloka ona orsamnetu no kompañia balun mak halo ona iha ne’ebá, mais ita-nia pasajeiru sira tau nafatin ba kestaun, tanba sira iha loron manas laran, karik udan sira hein karreta iha udan laran, entaun fatin la dignu ba ita-nia pasajeiru sira. Tuir mós informasaun katak terminal ne’ebá kompañia extende to’o dala neen ona, to’o agora seidauk finaliza, mais ha’u haruka ona téknika sira hodi buka hatene tansa saida mak tenke estende to’o dala neen no tamba saida mak prosesu ne’e sai hanesan ne’e. mais tuir ha’u-nia hanoin fatin ida Tasi Tolu, fatin istóriu ba ita hotu, fatin ne’ebá sai sítiu ba Timor, entaun tuir ha’u-nia hanoin Tasi Tolu labele tau terminal iha ne’ebá, tanba fatin ne’e istóriku ita tenke halo sai zona protejidu, no fatin ne’ebé sai fatin ne’ebé ita halo serimoñia nasaun nian iha ne’ebá, entaun tuir ha’u nia hanoin, terminal ida Tasi Tolu ne’e sei muda sai ba Tibar.

Foin lalais ami halao vizita ba Tibar ha’u konsege konversa ho xefi suku ida hodi hato’o politika ministru nian katak ministru atu muda terminal Tasi Tolu mai iha ne’e mais iha espasu balun ka lae, entaun xefi suku ne’e dehan, se hanesan ne’e entaun bele, tanba rai iha parte pertigaan nian parte postu polísia besik tasi ibun ne’e ita bele ateru hodi dezloka fali terminal Tasi Tolu ba iha ne’ebá. Entaun alende ita loke luan espasu sidade nian ne’e, ita mós loke espasu mikrolete nian ba iha ne’ebá.

Agora parte kosta sul nian ita konsentra hela iha Manleuana, mais tuir informasaun katak rai seidauk loos, ne’ebé ministru nia hanoin atu muda sai terminal sira ne’e dook husi sidade hodi loke tan espasu foun ba mikrolete sira.