Auto-empregu nu’udar politika governu nian hodi apoiu individu ka grupu ne’ebé hakarak loke serbisu ba sira-nia an rasik. Liu husi programa ne’ebé implementa husi SEFOPE ne’e, grupu lubuk ida mak hetan ona fundus.

Maibé problema mak, atividade husi grupu ne’ebé simu ona fundus husi SEFOPE la’o namanas de’it iha tempu sorin, hafoin lakon, la hatene loos ba ne’ebé.

“Iha tinan kotuk ha’u ba vizita munisipiu ha’u hakarak haree fatin sira ne’e (grupu auto-empregu), mais ha’u la hatene fatin sira ne’e iha ne’ebé. Balun ita husu dehan “ami-nia xefe grupu ba tiha Inglatera, Korea,” dehan Sekretariu Estadu Julião. 

VIII Governu Konstitusional mosu ho politika ne’ebé diferente. La’os ona fahe osan ba grupu ne’ebé hatama proposta, maibé sei serbisu hamutuk ho banku BNCTL atu oferese kreditu ba grupu hirak ne’ebé hakarak hala’o atividade auto-empregu.

Maibé, molok asesu ba kreditu refere, SEFOPE sei fó treinamentu ba membru grupu sira relasiona ho atividade ne’ebé grupu ne’e hakarak atu hala’o, no hafoin asesu kreditu, SEFOPE sei oferese ekipamentu bazeia ba nesesidade.

Ho sistema ida ne’e, SEFOPE iha lideransa SE Julião fiar katak ema sei uza duni fundus ne’ebé nia impresta husi banku ba atividade auto-empregu no kria duni serbisu ba nia an no ba nia maluk sira seluk.

Tuir mai Sekretariu Estadu Julião (SEJ) hato’o ninia politika ba auto-empregu liu husi intervista eskluzivu ho Tempo Timor (TT), iha nia knar-fatin, Kuarta (13/04).

TT: Senhor Sekretariu Estadu, oinsa ita-boot nia politika ba auto-empregu?

SEJ: Kona-ba politika auto-empregu, politika ne’e uluk, atu dehan katak, ha’u-nia maluk governante ida uluk ne’e la sala, sira halo di’ak, laos dehan sira la halo buat ida, maibé iha VIII Governu Konstituisional ne’e polítika mak diferente uitoan.

Polítika auto-empregu ninia diferensa mak ne’e, uluk grupu sira mai hatama proposta depois dehan “Sekretariu Estadu ha’u hakarak loke karpinteiru”. Ok, ita fó osan rihun $15 ka rihun $20 atu nia loke karpienteiru. Iha ha’u-nia mandatu, iha tinan kotuk, ha’u ba vizita munisipiu ha’u hakarak ba haree fatin sira ne’e, mais ha’u la hatene fatin sira ne’e iha ne’ebé. Balun ita husu dehan “ami-nia xefi grupu ba tiha Inglatera, Korea”.

Entaun ita imajina rihun $15 ba kada grupu vezes ho grupu 20 ne’e osan hira, seidauk ba sira ne’ebé hakarak loke mekánika, bengkel, depois seidauk konta ho osan ne’ebé ajuda sira ne’ebé suku roupa ka alfaiate. La’e, ne’e investimentu ne’ebé sala.

Agora, iha mandatu ida ne’e, ok, ha’u fó ba o, mais ba tuir formasaun. SIra ne’ebé hetan formasaun ne’e mai depois SEFOPE fasilita sira ba SERVE (Servisu Rejistu no Verifikasaun Emprezarial) hodi rejistu sira-nia grupu, hafoin ba halo imprestimu, foti osan iha banku mak halo investimentu. Osan estadu nian ne’ebé SEFOPE la fó direitamente, maibé ba tau iha BNCTL mak o ba halo kreditu, fulan-fulan o selu fila fali. Ne’e par o tauk. Tanba se SEFOPE mak fó de’it, nia ba dehan “ne’e osan governu nian ne’ebé ha’u hakarak fó fila mak fó, lakohi karik ema la manda ha’u”.

Agora sistema ida ne’e entre grupu ho banku. SEFOPE nia papel mak forsa sira sai kualifikadu, no ajuda sira hodi asesu ba kapital. Hakarak $10.000 ka $20.000 ne’e konforme, mais onsa ne’e liu husi SEFOPE serbisu hamutuk ho BNCTL, par fulan ida funan $20.00 karik, dollar $5 fó ba BNCTL, dollar $10 fó ba governu.

Ha’u agora dezeñu hela polítika ne’e par ita halo mudansa ba polítika auto-empregu. Ne’ebé o halai lakon karik ema buka o nafatin. Mais sira ida uluk ne’e, hanesan halo tizolu ho rai-mean, iha makina kuaze 20 resin mak abandona iha Timor. Ita imajina kada makina ne’e folin hira? Depois selu tan taxa, pois vezes ho makina 20 ka 30 ne’ebé abandonadu.

Bainhira ha’u mai primeiru (iha SEFOPE nu’udar sekretaru estadu), ha’u husu ba ha’u-nia diretór sira “imi iha ne’e imi-nia haris-fatin hira mak uza tezolu rai-mean?”,  hotu-hotu tata liman. Ha’u dehan “keta halo hanesan ne’e, ita kuandu fó, ita tenke promove. Ita fó tiha mákina tezolu nian ita ba hola fali bloku, ne’e beik, labele halo ida ne’e. Ita tenke promove”. Ne’e mak polítika auto-empregu.

Problema seluk ne’ebé ami identifika mak ema ne’ebé serbisu iha grupu ne’e la’os ema professional, nia la hetan formasaun ne’e oinsa mak nia atu halo tezolu ho kualidade?. Ita la fó formasaun, ne’e labele. Grupu balun mai hakerek proposta kapas loos, mais la signifika katak nia mós serbisu kapas.

Tan ne’e, di’ak liu tuir uluk formasaun iha sentru formasaun hirak ne’ebé akreditadu ona. Gradua tiha mak ba halo kreditu. Depois mak mai husu mákina saida fali mós ami fó. SEFOPE fó mákina ka ekipamentus de’it, maibé fundus ba halo kréditu iha BNCTL par ita bele sees husi situasaun ne’e, se lae ita-nia mina ne’e ita dada mai mós la to’o.

TT: Senhor Sekretariu Estadu, ami hakarak hatene oinsa ita-boot nia sistema serbisu iha SEFOPE, liu-liu ba defende direitu trabaladór sira?

SEJ: Molok to’o ne’ebá, ha’u hakarak hato’o uluk katak, ema balun husu ba ha’u “Senhor Sekretariu Estadu, tanba sa ita-boot la hanesan ho Sekretariu Estadu sira uluk, la tama-sai loza?”. Ha’u hatete de’it hanesan ne’e “ha’u prontu atu tama-sai loza bainhira ha’u pecat hotu tiha ona diretór sira ne’e”.

Tanba sa?, iha tinan kotuk, ha’u konvida xineza sira hotu mai ho nia trabaladór Timor-oan ida-idak atu parte Inspesaun Jeral Traballu esplika ba sira kona-ba Lei Kodigu Traballu. Trabaladór no empregadór nu’udar parseiru ida, tanba ne’e nu’udar trabaladór tenke oferese buak di’ak ida ba ema-nia kompaña par osan ne’e tama.

Osan tama ne’e mak solusaun di’ak ida, tanba se ha’u mak loke loza mós ha’u lakohi lakon. Se loron ida mak hetan $10, oinsa mak ha’u bele selu o? O foin tama ne’e xefe sira maña o, mais liu tiha fulan tolu ne’e komesa mai tuku sia ka tuku 10. Ne’ebé SEFOPE la’os ba trabaladór de’it, mais ba empregadór ho trabaladór hotu. Tan ne’e SEFOPE tenke asegura empregadór no trabaladór.

Ema loke investimentu ne’e mak ita ba serbisu ne’e. Agora o ba xoke de’it ne’e oinsa, depois ema dehan “para ona”, o atu ba serbisu iha ne’ebé? Oinsa mak ita bele redus dezempregu porsentu 11 ne’e?. Tan ne’e mak ha’u dehan ba ha’u-nia ekipa sira katak serbisu tenke ho sistema no iha solusaun. Ba mak halo tiha, laiha sistema no laiha solusaun. Halo sistema par kontrola. Tenke iha regras.

Hanesan ohin ha’u dehan, iha tinan kotuk Xineza sira mai ho sira-nia traballadór Timor-oan ida-idak, depois ita esplika, sira rua intende malu ona. Tanba ne’e sosializasaun tenke lao par halo mudansa. Se ita ba xoke de’it, xineza sira dehan ba ita “horbainhira mak o sosializa o nia lei ba ha’u. Ha’u mak hatene (rasik) $115.00.”

Tanba ne’e ita tenke sosializa lai, hanesan eskola ida karik o labele fó ezame lai bainhira o seidauk hanorin nia. Tenke hanorin tiha lai mak fó ezame, par iha ezame ne’e bele identifika ema ne’e hatene ka lae. Se nia la hatene tanba nia baruk, se lae tanba nia sengaja duni. Agora, ita nunka sosializa oinsa mak sira hatene. La’os ba tama-sai loza. Ita tenke iha sistema hodi regula serbisu.

TT: Senhor Sekretariu Estadu, kona-ba kestaun empregu nian, prioridade saida mak ita-boot iha ba empregu?

SEJ: Hanesan ohin ha’u dehan, ita hadia sistema ba auto-empregu. Iha tempu badak mós ita sei estabelese sistema ida par prepara ema ba kampu serbisu ne’ebé mak iha, hanesan TL Semen, Portu Tibar, LNG.

LNG ne’e buat barak ida tanba la’os atu ba serbisu hotu iha tasi laran, maibé balun iha otel no restaurante iha tasi ibun sira ne’e. Ne’ebé ita forma ema ne’e ba ida ne’e, hanesan aeroportu Oekusse, aeroportu Baukau no aeroporu Dili.

Ami agora kria sistema web ida hodi atu hatama lista no klasifika ita-nia formadu sira, tantu iha rai laran no mós rai li’ur, atu nune’e bainhira ema mai halo investimentu iha área agrikultura nian ita bele bele oferese formadu husi area refere.

Programa ida husi Japaun, Program Labor Skills, ne’ebé fó formasaun durante tinan tolu, ida mak iha area ospitalidade, kuidadu ema, meet process. Mais, meet process agora iha ne’ebé? Laiha. Agora mak atrapalla hela buka ema ne’ebé iha skills husi nasaun viziñu sira par prepara ita-nia ema hodi asesu ba empregu.

Kona-ba ospitalidade, kuidadu ema, meet process, ita iha esperiensia barak. Ita kompara ema-nia rai ho ita nian, hanesan restaurante sira ne’e, dala-ruma ita ba iha restaurante sira halo kafé hanesan fali ita ba deve sira, hanesan fali ita la selu. Mais sira la sala. Ha’u ha’u sempre ba hemu kafé no ba restaurante kiik-oan sira ne’e, tanba ha’u osan laiha, bainhira ita haree sira-nia pelayanan la di’ak labele nervozu, sira la sala, governu seidauk prepara sira, forma sira depois fó sira empregu.

Buat kiik-oan sira ne’e mak prejudika ita. Tanba ne’e ha’u ho ami-nia ekipa identifika ona sistema. Ha’u la promete maibé espera iha tinan oin ami bele fó link ba ita-boot hodi asesu par haree ema formandu husi área hospitality ne’e ema na’in hira ona, sira iha área saida, nivel hira, sira agora serbisu iha ne’ebé, sira agora halo saida, presiza bele telephone tuir, númeru tau kompletu iha ne’ebá, atu nune’e bainhira investor sira mai ita preparadu ona.