Moris iha Holarua, Same, iha 19 Julho 1987, Carlito moris hosi familia agrikultór ida. Carlito iha maun-alin na’in 10 hosi aman Domingos da Costa Marçal no inan Rosa Paicheço. Carlito nia mehi mak hakarak tulun joven sira hetan fatin atu aprende. Nia observa katak foin-sa’e barak iha area rurál mai iha sidade laiha familia, talves hela ho ema hasoru problema oin-oin. Haree dezafiu ne’ebé maluk foinsa’e sira hasoru mak Carlito ho kolega na’in 2; Ildefonso Tito Garçia ho Janio Tilman tau ideia hamutuk hodi harii fatin ida ba joven sira husi area rurál, ne’ebé mai eskola iha Same villa hodi bele hela no ba eskola. Maibé Carlito mós hakarak kombina nia hanoin umanitaria ne’e ho ideia kapasitasaun. Nia rasik iha esperensia natón no nia hakarak fahe saida mak nia iha ho nia maluk foin-sa’e sira. Carlito iha koiñesementu no abilidade uituan kona-ba agirkultura, lian Ingles, no komputadór. Nia hakarak harii fatin ida, hodi akumula joven para transmite nia koiñesimentu no abilidade ba sira.

Carlito ho nia kolega na’in 2 ne’e haree mós katak, agora ne'e kompetisaun boot la halimar, liuliu liga ba iha merkadu traballu iha nasionál no mós internasionál. Iha merkadu traballu internasionál ema presiza hatene lingua, agrikultura no teknika IT. Halo ligasaun entre ninia mehi ho ninia realidade, Carlito konsiente katak realidade mak Manufahi oferese ba nia dook tebes hosi nia mehi. Maibé nia hatene katak atu ba to’o iha saida mak nia mehi nia tenke hahú. Carlito hahú kedas hosi nia nia koiñesementu no abilidade rasik. Nia haree katak esperensia ki’ik ne’ebé mak nia iha relevante ho merkadu traballu mak lingua Ingles, Agrikultura no Komputadór.

Kolejiu Natarbora no Fatin kursu ingles SOLS 24/07 fó insipirasaun ba Carlito, maibé hanoin ida ne’e limite de’it ba fó kursu Ingles. Carlito fahe hanoin ne’e ho nia kolega na’in rua seluk mak kursu iha SOLS no sira aseita atu lao hamutuk ho nia. Sira hanoin kona-ba harii sentru ida, maibé hahu deit loke kursu lian Ingles iha uma nia baranda. Maibé, hanoin atu lori hamutuk estudante sira tama iha Centru ida ne’e kontinua eziste wainhira nia hanoin tuir fali oinsa moris iha kolejiu. Sira na’in tolu hahu ho komitmentu de’it, osan zero, maibé harii duni Centro ida.

Cablaqui Community Development Center harii iha loron-5 fulan-Setembru tinan-2017. CCDC hahu ho estudante na’in 9, feto 7 no mane 2 hosi suku sira iha Same laran. Ho publisídade mak Carlito nia kolega sira halo, liu hosi Radio Komunidade, fahe brosura CCDC nian ba eskola-eskola, iha tinan-2018 CCDC akomoda estudante nain 49 hosi area rural sira. Hosi ne’e numeru aumenta doubru kada tinan. Oras ne’e dadaun CCDC iha estudante nain 146.

CCDC harii uma simplis ida ho dormitoriu kiik ida ba joven sira mai hela no eskola iha Same. Iha CCDC, estudante sira koalia ba malu iha lian Ingles de’it. Sira nia fatin toba nian didin de’it ho bebak, kama toba nian halo hosi au, kesi hamutuk sai hadak naruk ida no nahe ho biti. Iha sira nia hadak toba fatin ne’e nia sorin, iha hadak seluk ida ba sira rai sira nia sasan hanesan roupa no sasan eskola nian. Maski nune’e la halakon sira nia espiritu atu aprende no kontinua hatudu disiplina.

Iha tinan-2021, estudante sira nebe hela iha CCDC la’os de’it ona mai hosi munisipiu Manufahi, maibé mós hosi munisipiu seluk. Centru ne’e sai hela fatin ba estudante sira ne’ebé hakarak kontinua sira nia eskola sekundaria iha Same, maibé familia iha Same la iha. Iha CCDC, sira aprende Ingles no mós ba eskola.

Carlito, Ildeifonso ho Janio haree katak CCDC labele sai de’it fatin ba kursu lian Ingles. Estudante sira mai hela hamutuk no iha tempu livre barak, entaun CCDC oferese tan kursu agrikultura no Infórmasaun no Teknolojia. CCDC mós uza estudante sira nia hamutuk ne’e hodi halo fórmasaun karakter mós. Estudante sira aprende oinsa hatene respeita malu no respeita ema seluk. CCDC aplika mós regras konduta lor-loron nian, inklui regras ba utilizasaun telefóne no transporte. Joven estudante sira mak la respeita ona regras, CCDC haruka fila ba sira nia familia.

Carlito joven ida mak kontribui ona ba fórma foin-sa’e Timor oan sira. Susesu ne’ebé agora Carlito iha mai hosi failansu sira mak Carlito esperiensia iha pasadu. Uluk Carlito halo manu luhan hakiak manu maibé ne’e la lao. Nia mós koko hakiak no fa’an aifunan maibé ne’e mós falha. Carlito dehan iha lian Indonesia “Kegagalan adalah kesuksesan yang tertunda” ka faillansu mak susesu ne’ebé adia tiha. Los duni, hosi ninia failansu sira, ikus mai Carlito hahú hetan susesu ho CCDC.

Sei labarik kedas, Carlito ema ida ne’ebé sempre tulun nia inan aman ba to’os, ajuda tein bainhira nia inan kolen ona hafóin fila hosi to’os. Carlito mós mak labarik ida ne’ebe ajuda buka osan liu hosi faan pão ho es ne’ebé nia inan prepara. Carlito halo serbisu hirak ne’e to’o nia ba eskola iha Kolejiu SPB Natarbora, fatin ida ne’ebé hanorin Carlito kona-ba vida agrikultura nian. Remata nia eskola iha Natarbora, nia kontinua kursu iha SOLS no hotu iha SOLS nia loke kedas kursu Ingles iha nia uma. Tamba nia uma besik estrada ibun, joven sira nia barullu iha estrada perturba atividade kursu nian. Haree ba Carlito nia esfórsu, nia inan-aman oferese rai hodi harii CCDC.

Carlito nia sakrifiu, dedikasaun no seriedade inspira nia estudante sira. Dulce da Costa Isabel husi Postu-Administrativu Fatuberlihu oras ne’e dadaun kontinua sai voluntariu hodi apoio nia kolega joven sira seluk iha CCDC hafóin remata ninia eskola sekundaria.

Dulce haktuir katak buat ne’ebé dada nia ba CCDC ne’e mak lingua Ingles. Maibé iha CCDC ne’ebá, la’os aprende Ingles de’it, nia mós aprende kona-ba Holtikultura, Komputadór no Lideransa báziku. Dulce kontente hela iha CCDC, tanba iha liur nia haree katak laiha regras no la organiza ho di’ak. Iha uma, inan-aman organiza oan sira mós menus, maibé iha CCDC buat hotu tuir oras nune’e regras ne’e ajuda sira uza oras ho efetivu.

Estudante seluk ida hosi Dili, mak Antoninho Soares, ne’ebé nia inan-aman haruka ba eskola iha Same no hela iha CCDC hodi bele aprende hadi’ak nia hahalok, aprende mós lian Ingles no Komputadór. Antoninho sente nia moris iha mudansa tanba iha Dili nia la’o ba mai konfórme nia hakarak maibé iha CCDC buat hotu la’o tuir regras no nia konsege hatoman-an ho situasaun fóun ida ne’e.

Inan-aman hosi joven estudante sira mós sente mudansa iha sira nia oan nia moris. Inan aman sira balu, kompara CCDC ho kolejiu sira ne’ebé bes-besik, sira prefere haruka sira nia oan ba eskola iha Same no hela iha CCDC. Aman hosi estudante ida hosi Ainaro naran Francisco de Araujo expresa katak nia hili CCDC ba nia oan tanba nia sente iha diferensa boot entre hela iha CCDC no hela iha liur. Nia esplika katak iha centru ida ne’e sira nia oan ba eskola no depois de eskola manorin sira tau matan nafatin, CCDC mós tau matan nafatin. Centru ne’e mós fó kursu lian Ingles, komputadór no kursu seluk tan. Francisco nia oan hela tinan 3 ona iha CCDC no nia selu de’it $17 kada fulan. Nudar sufer no familia agrikultór nian nia haree esperansa iha nia oan nia futuru ho buat ne’ebé oras ne’e dadaun nia oan aprende iha CCDC.

Nudar fundadór ida hosi CCDC, Ildefonso, no mós voluntario ida, expresa katak Carlito mak ema ida iha mehi bo’ot. Nia mak ema ida hatene oinsa planu ba nia moris rasik, la taka an no sempre koalia sai saida mak nia hanoin. Ildefonso hatete mós katak Carlito, la’os ema ne’ebé fóti desizaun mesak, nia sempre husu ideia husi ema seluk mak fóin halo desizaun.

CCDC mós dezenvolve relasaun parseria diak ho Centru Fóinsa’e Dom Boaventura Maun-Fahe (CEFÓBOM). Sira rua mak organizasaun ne’ebé halo misaun ba juventude. CEFÓBOM iha koneksaun di’ak ho komunidade Internasionál Australia nian hanesan Friends of Same, no mós organizasaun governu nian no naun-governamentál sira seluk. CEFÓBOM haree katak, joven lubuk ida ne’ebé mai hosi munisípiu seluk no mós iha Manufahi rasik hetan opurtunidade di’ak aprende iha CCDC. CEFÓBOM konsege buka apoiu hosi Friends of Australia no fó duni komputadór laptop, meza, kadeira no livru ba CCDC.

Diretór CEFÓBOM, Antoninho Doutel Sarmento haree katak, CCDC mak organizasaun ida iha lideransa di’ak no iha komitmentu, hatudu boa-vontade no mós responsabilidade. Carlito sai modelu di’ak ida ba joven sira seluk. Maske ho nivel edukasaun sekundária de’it, nia konsege harii organizasaun ne’ebé bele forma joven lubuk ida ho kualidade.

Hakerek Nain

Santina Lucia da Costa

David Da Costa Gusmão

Copyright: