“Prezidente Repúblika, haktuir termu sira husi artigu 149 husi Konstituisaun RDTL, ohin-loron (06/06) hatama pedidu ba Tribunál Rekursu, husu atu hala’o revizaun antesipatória kona-ba konstitusionalidade husi proposta Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente nian”, haktuir iha komunikadu imprensa ne'ebé www.tempotimor.com asesu iha Gabinete Prezidente Repúblika José Ramos Horta, segunda (06/06).

Prezidente Repúblika haruka pedidu ba Tribunál Rekursu bazeia ba termu sira iha artigu 149 husi Konstituisaun RDTL, nomós-hakerek fundamentu sira hodi kestiona konstitusionalidade husi proposta lei refere. Hirak-ne’e inklui fundamentu relasiona ho violasaun artigu 1, 16, 30, 67, 85 95, no 97 husi Konstituisaun RDTL.

Husi Pedidu ne'ebé haruka ba Tribunál Rekursu ne'e hatete, nu’udar Xefe Estadu no símbolu no garantidór ba independénsia nasionál no unidade Estadu no mós ba funsionamentu loloos husi nia instituisaun demokrátiku sira, konstitusionalmente konsagrada, Prezidente hala’o hela kna’ar esensiál hodi asegura funsionamentu normál no saudável husi nasaun nia instituisaun sira.

Aleinde Revizaun preventiva mak dalan ida ne’ebé Prezidente mak ezersa nia influénsia no hala’o nia funsaun nu’udar garantidór ba ukun lei. No Prezidente Repúblika mos bele hala’o nia devér solene ne’e tomak mesak de’it liuhusi diálogu kontínua no ho kooperasaun husi Tribunál.

Ho ida ne'e Pedidu Prezidente nian iha pájina 26 aprezenta detalla sira husi violasaun aparente hasoru Konstituisaun ne’ebé envolve númeru argumentu legál sira inklui falta kompeténsia husi Parlamentu Nasionál atu halo lei ne’e haktuir artigu 95 (2) (k) no artigu 79 husi Konstituisaun.

Nune'e m’os sirkunstánsia sira liuhusi testu lei nian mak altera tiha tuir dalan ne’ebé halo mudansa ba hanoin lejizlativu liutiha votasaun iha plenáriu iha Parlamentu mak argumenta atu rezulta ho proposta lei ne’e sai inkonstitusionál tanba nia viola prinsípiu fundamentál husi KRDTL katak, Timor-Leste nu’udar Estadu demokrátiku, soberanu, independente no unitáriu bazeia ba vontade povu nian no nune’e mudansa ba testu ne’e mak kontráriu ba prinsípiu estadu direitu demokrátiku no fundamentalmente sobu subarsubar mandatu nakloke, transparente, populár no reprezentativu ne’ebé hela subjasente ba ukun lei demokrátiku tomak ne’e.

Tanba Konstitusionalidade materiál husi proposta lei mak kestiona bazeia ba nia interferénsia ho separasaun podér. ‘Krime’ sira inklui iha testu mak haree atu iha karaktér ladún moos no ambíguu liu atu iha tendénsia atu interfere ho Prezidente nia kompeténsia konstitusionál sira no ezersísiu husi nia “majistratura influénsia” no nia kompeténsia espesífika sira ba intervensaun no partisipasaun Prezidente Repúblika nian iha funsaun atu orienta ka forma desizaun polítiku Estadu nian, falta klareza no natureza ambígua husi ‘krime’ sira-ne’e hamosu hela fundamentu ketaketak ba inkonstitusionalidade.

Iha parágrafu ida pedidu ne’e Prezidente Repúblika mos hato’o hela pergunta: “Agora, saida mak bele hanesan ‘abuzu husi nia funsaun’ no ‘subverzaun Ukun Lei’ lahó utilizasaun violénsia ka ameasa violénsia?”. Se Prezidente sujere katak Primeiru Ministru tenke hatama nia demisaun tanba Governu laiha ona abilidade atu jere dezastre naturál, parese katak asaun ida-ne’e bele konsidera hanesan krime ida haktuir Lei Parlamentu Nasionál ida-ne’e ka lae?. Haktuir nune’e, bele dehan katak Prezidente foti asaun “liu nia kompeténsia” no tenta atu promove demisaun Governu”.

"Asaun barak ne’ebé mak hatete konstitui ‘krime’ sira haktuir lei proposta mak kobre ona iha Kódigu Penál. Maibé, natureza ladún moos no ambígua iha-ne’ebé sira mak foin ezbosa bele iha tendénsia atu halimita ka influensa ezersísiu podér diskresionáriu hirak hanesan ne’e liuhusi Prezidente ne’ebé sei, konxiente ka oinseluk, halimita nia asaun sira relasiona ho nia ‘influénsia majisteriál’ tanba ta’uk ka fiar katak ida-ne’e bele hamosu disputa ho Parlamentu no rezulta ho prosesu kriminál hasoru nia.

Tuir dalan ida-ne’e sira fundamentalmente subverte sistema konstitusionál no iha potensiál atu konstranje Prezidente nia asaun no husik nia vulneravel ba manipulasaun partidu-polítiku nian iha Governu no Parlamentu. Nia mós argumenta katak lei proposta konstitui violasaun sériu kontra ukun lei tanba maneira oinsá nia buka atu kriminaliza asaun husi individuál espesífiku duké hahalok ema lubuk ida, katak, titulár orgaun Estadu sira-hotu.

Iha posibilidade katak Lei Responsabilidade Prezidensiál bele hamosu situasaun iha-ne’ebé sala interpretasaun ka sala komprensaun kona-ba ezersísiu prezidensiál husi majistrásia influénsia iha sirkunstánsia espesífika bele rezulta ho dezviasaun rekursu sira husi rua-hotu Prezidente no Parlamentu.

Dezviasaun hanesan ne’e bele impede Governu, Prezidente no Parlamentu sira-hotu nia dezempeñu ba sira-nia funsaun loloos haktuir Konstituisaun. Ida-ne’e bele hamosu no konstitui krize institusionál sériu, ho responsabilidade no konsekuénsia hotu ne’ebé situasaun hanesan ne’e bele envolve. (*)