Kada tinan, universidade sira fó graduasaun ba estudante rihun 15 resin. Husi númeru ne’e, uitoan de’it, ho porsentu maizumenus 10 mak konsege hetan kampu serbisu, enkuantu maioria la konsege asesu ba kampu serbisu.

Bele haree realidade balun, bainhira instituisaun governu ka privadu loke vaga serbisu nian, kuaze ema lubuk mak ba apply. Afinal, vaga ne’e loke ba ema na’in lima de’it, maibé iha ema atus ba atus mak hatama dokumentus.

Tuir politika VIII Govenu Konstitusional, kada tinan sei emprega joven rihun 60. Husi númeru ne’e, Sekretariu Estadu Formasaun Profesional no Empregu (SEFOPE) kontribui rihun 6 kada tinan.

Atu bele atinze politika ida ne’e, Sekretariu Estadu Formasaun Profesional no Empregu (SEFOPE), Julião da Silva, hakarak atu hatuur fila fali SEFOPE iha ninia koridór loloos.

“SEFOPE ne’e nia sentidu loloos katak Sekretariu Estadu ida ne’ebé atu forma ema sai professional atu asesu ba serbisu”, dehan SE Julião.

Ho politika ne’e, SE Julião hahú tau atensaun maka’as ba sentru formasaun, tantu públiku no privadu, ne’ebé hetan ona akreditasaun husi Instituto Nasional Dezenvolvimentu Mao-de-Obra (INDMO), hodi hasa’e di’ak liu tan kualidade husi sentru formasaun sira.

Problema boot ne’ebé sentru formasaun iha hodi prepara ema asesu ba 666 merkadu serbisu mak sentru formasaun balun ladun matenek bainhira loke formasaun ba area serbisu ne’ebé iha, ne’ebé ikus mai difikulta formadu ne’ebé sira produs hodi asesu ba merkadu serbisu.

SE Julião fó ezemplu ba sentru formasaun balun iha Lospalos, Munisipiu Lautem, ne’ebé loke formasaun ba administrasaun no komputadór, maibé realidade merkadu serbisu iha Lautem presiza liu mak karpinteiru, ospitalidade, no pedreiru.

Tuir mai deklarasaun kompletu Sekretriu Estadu Julião (SEJ) liu husi dada-lia ho jornalista Tempo Timor (TT) iha ninia knar-fatin, Kuarta (17/04).

TT: Senhor Sekretariu Estadu, ami hakarak hahú husi ita-boot nia an. Karik molok ne’e, ita-boot iha ona hanoin atu sai sekretariu estadu?

SEJ: Não. Hanoin atu sai Sekretariu Estadu ne’e zero. Mais hanoin atu kontribui ba nasaun ne’e, ha’u iha.  Entaun, hahú husi 2002 ha’u-nia vokasaun ne’e ba formasaun de’it. Ha’u ba fó formasaun iha rai laran, no iha rai li’ur, envolve an iha sosiedade sivil, inklina an iha ajensia nasional no ajensia internasional. Ha’u gosta lee no hakerek. Harii NGO kiik-oan sira hodi buka fundus, no ha’u gosta liu uluk serbisu iha foho hodi hatene diretamente probema sira ne’ebé akontese par buka solusaun.

Grasa ba Maromak, bele mai kargu (SE) ida ne’e. Ne’e hanesan desizaun natureza ida, bele fó forsa liu tán. Ha’u kontente bele mai iha SEFOPE tanba ami iha ekipa forte loos.

TT: Senhor Sekretariu Estadu, ita-boot nu’udar foin-sa’e ida, oinsa ita-boot nia hanoin bainhira serbisu hamutuk ho Primeiru Ministru Taur Matan Ruak ne’ebé nu’uder mós veteranu ida?

SEJ: Ha’u sente orgullu tebes. Ha’u rasik dehan ba PM “Pai, ha’u orgullu tanba ha’u labarik ida ne’ebé seidauk moris bainhira pai hahú funu iha ailaran, mais ha’u tomak ita-boot iha mandate ida ne’ebé ita-boot mak komanda ha’u. Komanda ih ailaran, ha’u-nia aman klandestina, maibé komanda iha ne’e ba dezenvolvimentu, ha’u ita-boot nia soldadu, tanba ne’e ha’u kontente direitamente ho ita-boot”.

Bainhira tan mak ita halibur malu ho ita-nia aman sira hanesan ne’e. Hasoru malu baibain ne’e sei iha, maibé fó orientasaun dehan “Julião, labele halo ida ne’e”, bainhira ita halo sala sei dirije ita, bainhira tan?. Tanba ne’e ha’u sente previlijiu boot hodi servi hamutuk ho ita-nia aman sira ne’ebé sei moris.

Bainhira ha’u simu kargu ida ne’e, Dotor Horta bolu ha’u, fó vizaun ba ha’u katak simu no servi. Dotor Mari bolu ha’u, fó vizaun hodi servi.

Durante ne’e bainhira ha’u seidauk sai membru governu, ha’u sempre akompaña hanoin husi Dr. Mari, Dr. Horta, Maun Boot Xanana, atual PM, atual Prezidente Repúblika, no matenek na’in liu husi youtube. Pelumenus semana ida dala ida ha’u rona sira, hanesan video katuas Daitula nian. Ha’u rona no foti buat ne’ebé interesante hodi pratika.

TT: Hafoin hetan fiar sai Sekretariu Estadu, ita-boot nia programa prinsipal ba SEFOPE mak saida?

SEJ: Ha’u hakarak hato’o katak, iha fatin hotu ha’u sempre ko’alia, ita teke introdús no lori fila fali vizaun loloos husi SEFOPE nian ba fali iha nia koridór ne’ebé loos. SEFOPE ne’e nia sentidu loloos katak Sekretári Estadu ida atu forma ema sai professional atu asesu ba serbisu. Ita atu prepara mao-de-obra ida kualifikadu, ita bele prepara ita-nia ema iha futuru ho kualifikadu ne’ebé di’ak liu.

Ita hotu hatene katakbazeia ba estatistika tinan 10 ba kotuk, ita-nia dezempregu iha porsentu 11. Ita hatene katak kada tinan husi universidade sira fó graduasaun ba graduadu sira liu 15.000, maibé kuitadu, husi sira ne’e kala porsentu 10 de’it mak hetan kampu serbisu, mais porsentu 90 susar (hetan serbisu).

Iha VIII Governu Konstituisional mós iha ninia polítika katak atu emprega joven ba servisu kada tinan ne’e rihun 60. Husi rihun 60 ne’e, SEFOPE kontribui porsentu 10, signifika 6.000 kada tinan, ne’ebé SEFOPE tenke lori joven sira ba asesu empregu liu husi polítika SEFOPE nian.

Hafoin simu pose iha Juñu 2018 to’o agora, ita koko atu eleva kualidade sentru formasaun hotu-hotu, hanesan sentru formasaun Tibar no Sentru Senai Bekora, inklui sentru formasaun privadu ne’ebé akredita ona husi Instituto Nasional Dezenvolvimentu Mao-de-Obra (INDMO) ne’ebé tutela direta ba SEFOPE, par oinsa atu akredita ba sertifikasaun.

Tenke hasa’e kualidade Sentru Formasaun sira, tanba sentru formasaun liu ona 30 mak akredita no besik 80 mak applay. Maibé, tenke mós buka atu fó apoiu ba sentru formasaun sira ne’e, atu nune’e bele hasa’e sira-nia kualidade hodi forma ita-nia ema ho kualidade. Tanba bainhira ita-koalia kona-ba sentru formasaun ho kualidade ne’e la’os infra-estrutura de’it, maibé ninia ema, formandu sira, fasilita sira ho fasilidade ne’ebé tenke kualidade no tuir estandar ne’ebé mak iha.

Politika seluk ne’ebé mak ita hanoin hela ba futuru nian mak sentru formasaun sira bainhira atu loke sira-nia formasaun tenke ba área serbisu ne’ebé iha ona. Ezemplu, ami iha peskiza kiik-oan ida iha munisipiu Lautem, kada familia iha sertifikadu administrasaun no komputadór, ne’e kompleitu. Maibé, merkadu iha ne’ebá ladun barak. Ema presiza liu mak karpintéiru, ospitalidade, kanalizasaun, pedreiru, mais ida ne’e ladun iha.

Daudauk ne’e, governu hahú hanoin ona atu dada pipeline mai. Halo ona investimentu ba Greater Sunrise, no tempu badak sei hahú konstrusaun ba portu Tibar. Mega projetu sira ne’e atu lao presiza pedreiru hira, karpineiru hira, kanalizasaun hira, eletronika hira?. Agora, ita forma ema husi sentru formasaun sira tenke fó formasaun relasiona serbisu ne’ebé iha par ita prepara ema, bainhira serbisu to’o nia serbisu ona.

Seluk fali, gabinete PM fó ona konfiansa ba SEFOPE hodi estabelese sentru formasaun mais kualifikadu iha rejiaun ASEAN. Nune’e, kada tinan tenke fó formasaun ba Timor-oan liu 15.000 kualifikadu iha área serbisu ne’ebé mak ita iha. Ne’ebé ami agora ezersisiu hela, espera iha tinan ida ne’e hahú ona konstrusaun, tanba ami identifika ona fatin, mais la’os ida ne’e de’it, infra-estrutura ita estabelese mós tenke iha sistema ne’ebé di’ak hodi fó apoiu ba ita-nia formandu sira.

Se sentru formasaun ne’e iha kualidade iha nivel ASEAN, ita-nia ema nia kualidade mós tenke tuir. Ita hanoin ona ida ne’e. Espera tinan ida ne’e hahú konstrusaun no tinan oin ita bele hahú ona formasaun iha sentru refere.

Ami mós serbisu hamutuk ho sentru formasaun privadu. Foin lalais, ami asina akordu ho sentru formasaun intenasionál privadu sira hanesan AISA, CONECTO, no SOLS. Iha tempu badak ita sei serbisu hamutuk tan sentru formasaun sira seluk par oinsa sira ajuda forma ema, balun ba buka merkadu par bele karega ita-nia ema sira ne’e. Prepara ita-nia forsa traballu nian par bele asesu ba kampu serbisu. Ne’ebé ita-nia mandatu oinsa mak ita hasa’e kualidade ba ita-nia sentru formasaun sira ne’ebé iha.

TT: Hafoin serbisu nu’udar Sekretariu Estadu durante fulan 11, serbisu saida mak ita-boot halo ona?

SEJ: Kuandu ami simu pose no mai iha ne’e haree katak sistema baze dadus, sistema baze dadus ita iha maibé nia kualidade ne’e sei menus liu. Ita tenke hadi’a baze dadus ne’e. Baze dadus ne’e kona-ba saida, hahú husi I governu to’o mai VII governu forma ona ema hira no sira iha área saida, sira iha ne’ebé agora, sira halo saida, ita laiha.

Baze dadus ne’e importante atu ita ajuda ita-nia estudante no joven formadu sira, nune’e bainhira investor sira mai no sira presiza karpinteiru, sira ba de’it iha baze dadus, sira klik de’it iha ne’ebá, tanba baze de dadus ne’e online, bainhira klik iha ne’ebá karik hatene ona, karpinteiru iha Timor ne’e hira ona, iha nivel hira, iha kualifikasaun hira, nivel saida. Se pedreiru, ospitalidade, iha hotu. Ita hotu iha ne’e par hadia sistema baze dadus.

Ida seluk mak programa haruka trabaladór ba serbisu iha rai li’ur. Ita hatene katak iha IV Governu Konstitusional iha 2012, asina ona akordu ida ho governu Australia kona-ba programa ida hanaran Seasonal Worker Program (SWP). Ita haruka ita-nia trabaladór ba serbisu iha Australia fulan neen. Hahú husi 2012, tuir baze dadus ne’ebé ita iha, masimu liu ita haruka ema ne’e na’in 300 kada tinan. Mais iha ita (SE Julião) nia mandatu, ita haruka trabaladór liu rihun 1 (1.000) ba serbisu iha Australia.

Hanesan ita-boot sira hatene, uluk selesaun ba program SWP ne’e halo selesaun iha Dili, mais iha ita-nia mandatu loke oportunidade ba joven sira iha munisipiu, entaun foin lalais ne’e ita halo seleseun iha Munisipiu 13. Lista ne’ebé ha’u hetan ona liu 30.000 applay ba SWP. Joven sira ne’e iha hotu ona BI no liu na’in 25.000 iha ona pasaporte, ne’ebé di’ak tanba suku hotu hotu book aan. Sira ne’ebé mai husi Kelikai no Baguia ne’ebé molok ne’e nunka hatene, mai tuir teste ona. Joven sira ne’ebé iha Fohorem-Suai ne’ebá ne’ebé nunka hatene, sira mai tuir teste. Fó oportunidade ne’ebé hanesan par sira bele sente katak sistema ne’e ba to’o iha baze hodi sira asesu.

Iha Dezembru tinan kotuk ha’u hala’o vizita serbisu iha Australia hodi hasoru governante Australia nian, hala’o negosiasaun ho sira atu oinsa Timor Leste bele tama tan iha programa ida naran Pacific Labor Scheme (PLS). Programa ne’e só ba nasaun ne’ebé mak hola parte iha kontinente pasifiku nian de’it, Timor la tama iha área pasifiku nian, mais ita lobby no sira kontente.

Sira haruka sira-nia governante ida mai no ko’alia ho Senhor Primeiru Ministru. Foin lalais, iha semana dahuluk fulan Abril, ita konsege asina akordu ne’ebé hetan konfiansa husi Konsellu Ministru. Ita la asina ona iha Sidney hodi tama ba iha programa PLS ne’ebé mak atu haruka ita-nia trabaladór ba serbisu iha Australia hodi serbisu liu tinan tolu. Ida ne’e progresu ida ne’ebé ita halo ona. Kada tinan sira presiza traballadór liu 1.000.

TT: Senhor Sekretariu Estadu, bele esplika diferensia entre PLS no SWP ne’e saida, no iha tan kooperasaun balun ne’ebé SEFOPE halo ona?

SEJ: Diferensia entre PLS ho SWP mak ba SWP serbisu fulan neen de’it no ita bele haruka ita-nia trabaladór ne’ebé laiha abilidade ka skill ba. Maibé, ba PLS ne’e sira ne’ebé ita haruka ba tenke iha koñesimentu médiu. Sira koalia ingles di’ak, hanesan karpinteiru karik sira hatene, sertifikadu tenke hasai husi kursu tuir padraun ne’ebé mak ita akredita tiha ona. Tanba ne’e haree ba nesesidade serbisu ne’ebé iha ita prepara ita-nia ema.

Ita mós asina ona akordu ida ho governu Korea liu husi KOICA par halo kontinuasaun programa ne’ebé mak iha ona. Agora diferensa ne’ebé ita halo mak iha tinan 10 ba kotuk, governu Timor Leste liu husi SEFOPE halo investimentu ba kursu ida ne’e ho montante orsamentu millaun $1.3 kada tinan, maibé saida mak akontese?, Timor-oan sira ne’ebé tuir kursu ida ne’e hamutuk estudante 25.000, maibé hetan oportunidade hodi serbisu iha Korea ne’e porsentu 20 de’it. Entaun porsentu 80 ne’e falla, depois mesak koreanu mak hanorin.

Ita halo mudansa iha tinan kotuk. Ami halo akordu ida ho sira katak “se imi hakarak kontinua programa ne’e hodi apoiu governu Timor Leste. Imi tenke hasa’e númeru kuota. Timor-oan ne’ebé hatene lian Korea tenke hanorin mós. Ami redúz osan husi millaun $1.3, ami redúz tiha porsentu 40 hela pursentu 60 pur-volta rihun $800 resin ne’ebé mak uza ba programa hanesan”.

Uluk ne’e estudante 25 mak tuir formasaun. Mais agora iha estudante 3.000 mak tuir formasaun. Foin daudauk, liu na’in 6.000 mak tuir kompetisaun, teste iha GMT, husi 6.000 ne’e 3.000 mak selesionadu, agora tuir hela formasaun. Ita-nia timor-oan nain lima sai asitente professor hodi hanorin par ba oin ita Timor mak kaer fali, tanba ita-nia rekursu iha ona.

Ita halo tan ona negosiasaun ida ho governu Japaun. Governu Japaun interesante loos atu lori ita-nia Timor-oan ba On The Job Training iha Japaun. Entaun ita-nia joven sira ba serbisu maibé aprede mós durante tinan tolu. Maibé, ami seidauk legaliza ida ne’e, tékniku sei serbisu hela par oinsa mak atu formaliza ho rekezitus sira entre Timor Leste ho Japaun, mais espera tinan ida ne’e ita bele asina ona akordu, par hahú fó formasaun ona lian Japaun ho estandarte ba munisipiu sira hotu.

Ita mós sertifika ona joven sira ne’ebé remata sira-nia estudu iha area eletrika, maritime, petroleum. Sira lubuk ida ne’ebé iha ita-nia mandatu ita sertifika ona par depois sira ne’e iha oportunidade hodi ba serbisu iha kompañia boboot sira. Agora adauk ita fó tan formasaun ba joven sira husi munisipiu Vikeke, liu-liu husi Beasu, liu ema nain 30, par prepara ba projetu LNG iha Beasu.

Ami dezeñu hela planu ida atu prepara ema ba projeitu LNG no Greater Sunrise ne’ebé mak sei mai iha tempu badak, oinsa mak ba serbisu iha tasi, oinsa mak ba serbisu iha mekánika, oinsa mak sai ema pedreiru, elétrika.

Serbisu seluk mak foin daudauk ne’e ita asina akordu ho Conocophilips atu bele serbisu hamutuk ba oin. Governu Kanada mai halo aprosimasaun atu ajuda Timor hodi hetan oportunidade serbisu iha Kanada uza pasaporte Timor nian. Malazia iha tinan ida ne’e presiza Timor-oan liu na’in rihun 30 atu ba serbisu iha ne’ebá. Serbisu ne’e kategória On The Job Training, ne’ebé bainhira sira serbisu aprende mós, durante tinan tolu, mas hetan saláriu, hotu sira mai fali iha esperiensia ona.

Iha 29 agora, ita sei loke formasaun ida kona-ba oinsa lori karreta ne’ebé foti sasan todan (Alat Berat). Ita sei fó formasaun ba sira atu lori karreta, loder, eskavatór, silindru, karreta roda sanolu. Ita tenke fó formasaun, se lae ema uza forsa traballu husi estranjeiru de’it. Ita-nia Timor-oan barak hatene lori eskavatór maibé sira laos ema kualifikadu, sira hatene lori maibé sira la hatene manutensaun, entaun patraun sira dehan ida ne’e hapara tiha, hatama fali ema husi Filipina, Xina. Ita forma ita-nia ema ne’e laos hatene de’it lori karreta maibé oinsa mak halo manutensaun, entaun investor sira kontente ho ida ne’e.

Iha tempu badak ami sei koalia ho kompaña ne’ebé halo portu Tibar ne’e presiza ema na’in hira. Ami sei koalia mós ho kompa~na ne’ebé sei halo aeroportu Baukau, Aeruportu Komoro. Ita prepara ita-nia ema. Fó formasaun ba sira. La’os ne’e de’it, ita mós loke sentru formasaun iha Oekusse hodi responde ba ita-nia aeroportu ho standar internasional iha Oekusse no projetu ZEESM, Custume, hospitality, turizmu, buat kiik oan sira ne’e tenke iha. Ita tenke emprega ita nia ema.