Print this page

Saudoza Merita Alves Feto Ho Aten Brani Hamrik Luta Ba Libertasaun

Saudoza Buibere Merita Alves “Bi Kiak” Saudoza Buibere Merita Alves “Bi Kiak” Foto Suplay

Tempotimor (Dili)-Iha prosesu luta ba libertasaun nasional ema hotu iha ninia partisipasaun, Maske iha situasaun ne’ebé difísil tanba moris iha inimugu nia leet.

Tanba dedikasaun no prinsipiu ida ba libertasaun patria husi koloniizmu, mak feto ho mane hothotu deside hodi foti risku maske iha presaun nia laran.

Husi ne’e mak, saudoza Buibere Merita Alves “Bi Kiak” iha ninia partisipasaun hamrik ho aten barani luta ba libertasaun, kauza nasional, espesialmente ba emansipasaun feto sira nian.

Saudoza Bi Kiak, ativista, líder no Membru Assembleia Constituinte e Deputada ba primeira Legislatura hosi Partidu FRETILIN, hahú nia partisipasaun polítika ho tinan sanulu-resin-sia (19 anos), iha baze apoiu, tinan 1976.

Buibere Bi-Kiak, moris iha Postu Administrativu Hatolia, Munisípiu Ermera, iha loron 15 agostu 1956, oan dahuluk husi aman Herminio Marques Alves no inan Guilhermina de Jesus Alves. Sira hamutuk na’in-sanolu, alin feto haat no alin mane na’in-lima. Naran kompletu hafoin kaben mak Lourdes Maria Assunção de Jesus Marcarenhas Alves de Araújo.

Durante tempu kolonial Portugés frekuenta kursu Jerál Komersial to’o kuartu anu iha Eskola Téknika Dr. Silva Cunha.

Bainhira invazaun indonézia akontese, iha 7 de Dezembro 1975 populasaun barak halai ba ai-laran. Joven Merita Alves ho nia família halai mós ba ai-laran no hela iha área Laklu.

FRETILIN, iha fatifatin, organiza-an iha terrenu, nu’udar setór, Rejiaun no Zona to’o akampamentu atu reziste hasoru forsa okupasionista sira. Liuhusi organizasaun metin ho lideransa barani no determinada ida, populasaun partisipa iha luta libertasaun nasional, nu’udar base apoiu to’o tinan 1978.

Komité Sentral FRETILIN, liuhusi nia Estrutura Setór Centro Norte ho Kódigo Corsa Negra, identifika rekursu umanu ho kbi’it hodi okupa kargu nu’udar responsável ba mobilizasaun no konxiensializasaun polítika ba populasaun tomak, espesialmente ba Buibere sira.

Kna’ar espesiál dahuluk lideransa FRETILIN fó ba Buibere barani no determinadu ida ne’e, mak Vise-Sekretária ba Organização Popular de Mulher Timor (OPMT) iha Zona Laklo, iha loron 01 fulan-agostu tinan 1976. Hamutuk ho Sekretária OPMT Zona no asistente rua no tezoreira ida, sira hotu haka’as-an hodi implementa kedan objetivu, misaun, vizaun no valores OPMT nian ne’ebé garante dadaun emansipasaun feto sira-nian iha aspetu hothotu.

Grupu ne’e hahú kedan, iha tempu ne’ebá, luta hasoru forma hothotu ne’ebé la fó dalan ba feto atu partisipa iha família no sosiedade ho direitu no oportunidade hanesan mane sira-nian.

Tanba buka sensibiliza ema hotu hasoru violénsia ba feto, barlake, obskurantismu, analfabetismu, poligamia, poliandria, prostituisaun no amor livre.

Iha prosesu muda mentalidade komunidade nian, Buibere Merita nia grupu promove partisipasaun feto sira-nian iha luta ba ukun rasik-an, mobiliza feto sira iha ekipa hodi prodúz ai-han liuhusi halo toos, fai akar, halai natar, no prepara hahán ka farnel ba forsa FALINTIL iha linha de fogo.

Aliende ne’e, prepara mós populasaun sira ne’ebé hakarak atu kaben iha rejistu sivil ka liuhusi igreja iha ai-laran. Ho esforsu maka’as grupu ne’e mós asegura implementa objetivu, prinsípiu no valor ne’ebé konsagra iha estatutu FRETILIN nian.

Saudoza Sibete ka Bi Kiak, nia naran-funu ne’ebé nia hili, nia hahú hetan konxiénsia polítika ba libertasaun nasionál no ba emansipasaun feto iha zona libertada hahú husi Setór Centro Norte.

Eroina ne’e mós hetan formasaun polítika durante loron 40 husi membrus Comité Central FRETILIN, iha tempu ne’ebá, hanesan Prezidente FRETILIN, Nicolau dos Reis Lobato, Vicente Reis ‘Sa’he’, António Carvarino ‘Mau-Lear’ no Buibere Maria do Céu Pereira ‘Bi-Lear’ no nune’e hametin-an babeik hodi kaer metin organizasaun rezisténsia iha ai-laran.

Iha tinan-1977, hafoin Konferénsia CCF iha Laline, Merita Alves asume kargu Assistente do Comissariado, Centro Norte. Nia knaar mak supreviziona atividade komisariadu nian hodi aprezenta relatóriu ba diresaun Komisariadu, Adjuntu no Komisariadu Polítiku.

Iha Komisariadu, Buibere ne’e sai lokutora Rádio Maubere hamutuk ho Martinha Sousa, Nicolau Lobato nia kaben, to’o militár indonéziu kaptura nia durante operasaun serku no anikilamentu.

Bainhira Base de Apoio nakfera, forsa militar Indonézia nian halo propaganda ba komunidade internasionál katak Rezisténsia Timorense komesa lakon dadauk ona. Governu Indonéziu mós deklara iha konferénsia internasional sira katak funu iha Timor-Letes hotu ona no Povu Timor-Leste hakarak mak integrasaun no dezenvolvimentu.

Iha fulan-janeiru tinan 1978 tropa Indonéziu Bataliaun 315 kaer Merita Alves ho nia família iha Ilimano. Merita Alves ba Dili hela iha Audian, Santa Cruz. Lakleur intel tropas Indonéziu kaer fali Merita Alves ba dadur iha Sang Thai Hó hamutuk ho Saudosa Maria Goretty, Saudozu Venáncio Seran no camarada Octávio Jordão de Araújo ne’ebé nu’udar mós fundador ida ba Partidu ASDT/FRETILIN ne’ebé kaer antes.

Iha komarka Merita Alves ho nia Camarada Octávio hahú fuan-monu ba malu. Mak Iha loron 29 fulan-marsu 1978, Merita Alves kaben ho Octávio Jordão de Araújo husi Amo Alberto Ricardo iha igreja Motael iha tempu ne’ebé difísil tebes. Sira na’in-rua oan na’in-haat, Octávio Almeirindo Alves Jordão de Araújo, Maria do Céu Alves de Araújo (falecida) no Ivo César Alves Jordão de Araújo no Vera Laura de Assuncao Alves de Araújo.

Iha loron 10 junu 1980, membru FALINTIL sira ne’ebé fahe malu ona ba forsa kiik hahú organiza malu tanba rona delegasaun ida husi Portugal atu vizita Timor-Leste, ho forsa ne’ebé kiik kuaze ema 120 ho kilat 60 resin hakarak hatudu ba mundu liuhusi asaltu fatin sira ne’ebé tropa Indonéziu hela hanesan Dare, Fatunaba, Asrama 744 Bekora no Kamea Tutun hodi hatudu ba mundu katak FRETILIN sei eziste iha Timor-Leste no funu ba ukun rasik an sei kontinua!

Militár indonéziu kaer Merita Alves ho nia kaben Otavio Jordão Araújo tanba deskonfia sira na’in-rua mós envolve iha levantamentu ne’e.

Iha ne’e, Merita Alves hetan detensaun prizaun preventiva ka ( wajib lapor) hahu tinan 1980 to fulan Marsu tinan 1984 iha Coramil Bekora Dili Timur hamutuk ho camaradas quadros sira ne’ebé Forsa Indonésia kaptura.

Hafoin militar indonéziu kaptura Xanana Gusmão iha Lahane, Merita Alves ho nia kaben sai prizioneiru dala ida tan iha SGI Kolmera, Nanggala nia fatin, husi 27 Novembru 1992 to’o 31 Jullu 1993.

Hafoin sai husi prizaun, Merita kontinua nafatin luta iha frente klandestina nu’udar tezoureira ba kanal sekretária iha área Kuluhun no iha tempu ne’ebé hanesan nu’udar mós responsável ba organiza OPMT.

Merita Alves uza rede família, maski ki’ik maibé forte tebes no seguru liu hodi halo atividade klandestina. Hahú kedas husi nia kaben, nia alin na’in-rua São Alves no Melkias Alves no nia kuñada Helena de Araújo (Iku) ho Ines Lay (Mãe Faluk) no oan hakiak João de Araújo (Hakilar Nain ka Irian ), kontribuisaun ida ne’e boot tebes. Alein de buka apoiu ba ai-laran hanesan aimoruk, ai-hán, roupa no simu orientasaun husi estrutura frente armada hodi kontinua luta ba ukun rasik an.

Iha tinan 1997-1998, Merita Alves sai figura prinsipál ida iha prosesu reorganiza FRETILIN no OPMT, tuir orientasaun husi Comissão Diretiva FRETILIN no servisu hamutuk ho feto maluk sira seluk nudar ex-kuadro OPMT iha Secretariado da Comissão Directiva da FRETILIN no Secretariado do Conselho Presdensia da FRETILIN nebe Liedera husi saudoso Mauhudo no Camarada Mahunu ikus liu hamutuk ho Grupo ne iha Dean Bata Besi hodi halo atividade boot ida hasae fali bandeira FRETILIN no Kanta Hino Foho Ramelau iha tinan 1998. Hetan fiar no reprezenta Feto-OPMT partisipa iha Conferênsia FRETILIN iha Sydney iha tinan 1998.

Bainhira Lú Olo, Ran Nakali, Soekarno no Gamoloi hala’o atividade polítika iha Díli, iha 1998, Merita Alves ho nia família mak fó protesaun, organiza enkontru klandestinu no apoiu lojístiku.

Iha tinan 1998 Buibere ne’e reprezenta OPMT iha Konferensia Nasional Estraordinária FRETILIN, iha Sydney, nu’udar membru delegasaun husi Timor-Leste, lidera husi saudozu líder, Ma’ Hodu Raan Kadalak.

Saudoza Merita, nu’udar membru Frente Polítika Interna, partisipa ativamente iha kampaña mobiliza feto no mane hodi povu hili opsaun rejeita autonomia ho Indonézia iha boletin votu Referendu nian, atu hetan dalan ba Independénsia.

Hafoin referendu, FRETILIN movimentu nakfilak ba partidu no Merita afilia kedan hodi kontinua hala’o ninia misaun espesial ida ba liberta Buibere hothotu no hatuur justisa sosial iha Timor-Leste livre no independente.

Nune’e iha tinan 2001, simu kna’ar husi lideransa FRETILIN nu’udar Membru Assembleia Konstituinte husi 2002 to’o 2007, hala’o funsaun nu’udar deputada.

Iha Konferénsia Nasional OPMT, halao iha tinan 2006, konferensista sira hili Buibere Merita hanesan Sekretária-Jerál OPMT no iha Konferensia Nasional rua tuituir malu, re-eleita ba mandatu rua tan husi 2011 to’o nia hakotu iis iha rai doben Timor-Leste, loron 24 fulan-maiu tinan 2021. Husi tinan 2001 to’o loron mate, kaer mos kargu nu’udar membru Comité Central FRETILIN.

Buibere ne’e iha konviksaun polítika aas tebes, tanba nia nunka sees-an husi dezafiu ne’ebé de’it. Sempre buka aprende nafatin ho sira seluk hodi nune’e partisipa di’ak liu iha luta ba ukun rasik-an nomós iha prosesu kontrusaun Estadu.

Saudoza Merita Alves, hahú moras iha tinan 2019 ba halo tratamentu iha ospital Moumt Elizabeth Singapura iha fulan-juñu 2019 to’o Marsu tinan 2020 no kontinua iha fulan-juñu tinan 2020 to’o loron 5 fulan-maio 2021 iha ospital Prince Court Kuala Lumpur, Malázia.

Tratamentu ho apoiu Governu Timor-Leste hosi Ministério Saúde no Ministériu Veteranu. Fila mai Timor-Leste iha loron 6 fulan-maiu tinan 2021, ba hatutan tratamentu paleativu, apoiu nafatin ho Governu.

Maibé tanba planu maromak ninian, saudoza hakotu iis iha loron 24 fulan-maio tinan 2021, tuku 17:45 oras Timor-Leste (otl) iha nia residénsia-Kuluhu de Baixo.

Buibere ne’e husik hela nia kaben ho laran taridu tebes, veteranu luta Octávio de Araújo, ne’ebé desde invazaun indonézia, inimigu kaptura filafila no durante okupasaun, pasa tempu barak liu iha prizaun no nunka moris hakmatek bainhira fila ba uma tanba inimigu sempre kontrola.

To’o ohin loron sei sofre hela konsekuénsia husi tempu dadur. Ho laen nia apoiu tomak mak Buibere Merita haforte-an liután ho ninia determinasaun atu luta ba emansipasaun feto hodihatuur justiza sosiál iha rai doben.

Buibere ne’e husik mós oan tolu, Octávio, Ivo no Vero, ho beioan rua, maun alin sira no sira hotu sei moris ho halerik rohan-laek.

Ho ida ne’e, FRETILIN no OPMT lakon kuadru di’ak tebes ida. Povu Timor-Leste lakon oan murak ida. Maske la haree ona Buibere barani no determinada nia oin no la rona nia lian maibé nia husik hela nia ain-leut ba jerasaun ohin loron no aban bairua atu hakaat tuir.

Buibere ne’e ema ida determinadu no dedika-an tomak la’ós de’it ba luta ukun rasik-an maibé mós nu’udar figura ida ne’ebé sempre defende no promove emansipasaun feto sira-nian. Iha ninia moris tomak nia haktuir valor no prinsípiu ne’ebé nia aprende durante tinan-tolu iha zona libertada.

Husi kedas nia partisipasaun iha luta iha Centro Norte to’o hakotu iis, Buibere ne’e iha fé polítika katak ukun rasik-an loloos bele hetan de’it bainhira feto kore-an ona husi sistema patriakal ne’ebé hanehan hela ohin loron.

Legadu boot ida ba feto FRETILIN mak Buibere ne’e husik OPMT estruturada no organizada husi nível nasional to’o aldeia atu tuir nafatin mehi kore feto sira atu bele mós partisipa iha prosesu dezenvolvimentu Timor-Leste iha aspetu hotu-hotu.

Legadu boot seluk ida, maibé ba feto hothotu no ba Povu tomak mak livru “Buibere Hamriik Ukun Rasik An”. Ho nia lideransa, determinasaun no persisténsia, OPMT kosegue halibur apoiu husi líder nasional hothotu no hari’i ekipa ida hari’i ba de’it peskiza no elaborasaun kona-ba feto nia kontribuisaun ba luta libertasaun nasional iha Frente armada, frente klandestina no frente Diplomátika/Esterna.

Husi projetu ne’e konsege grava sasin sira-nia memória kona-ba luta libertasaun nasionál liu ema na’in-800 husi munisípiu hotu ne’ebé nia arkivu sei asesível ba públiku.

Livru ne’e rasik sei lansa iha tempu badak husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres ‘Lú Olo’.

Hothotu hein katak livru ne’e sei ajuda loke liután fuan no neon hothotu nian ba mehi boot husi Buibere Merita Alves, ho naran kódigu Bi-Kiak.

Nia sempre hatudu nia espíritu koletivu no livru ne’e fó hanoin katak ho luta koletiva, husi feto no mane, mak manán ukun rasik an.

Buibere Merita Alves sai eroína ida iha tempu luta libertasaun nasional nomós iha Timor-Leste livre no independente, tanba tuba rai nafatin ba prinsípius no valores Rezisténsia ne’ebé nia aprende iha baze apoiu.

Eroína nunka mate, Espíritu Merita Alves nian sei leno nafatin timoroan hotu iha luta ba kore-an husi kiak no luta ba igualdade direitu no oportunidade hanesan ba feto no mane. (*)

Rate this item
(1 Vote)
Last modified on Thursday, 27 May 2021 21:58
Tempo Timor

Ho hakraik an Tempo Timor hato'o komprimentus ba laitor sira katak, Jornal Tempo Timor hahu mosu iha imi le'et atu fasilita informasaun ba imi. Tamba ne'e ami presiza ita boot sira nia tulun atu ekipa jornal ne'e nian bele halao servisu jornalismu ho didiak.

Jornalista Jornal Tempo Timor, bandu atu hetan envelope ka sasan ruma husi fontes informasaun sira.

www.tempotimor.com